جایگاه ورزشهای آبی جانبازان و معلولین در شهر
و تدوین استانداردها و معیارهائی جهت مناسب سازی
فضاهای ورزشهای آبی
محمد رضا خاک زاد
عضو هیات علمی دانشکده هنر و معماری
دانشگاه آزاد اسلامی تبریز
آدرس :
51837- تبریز ،خیابان راهآهن ،کوچه باغ ،جنب کوی بنفشه ، پلاک 2 کدپستی 53867
0411 - تلفن : 4425320
09144172022
E-mail:Mr_Khakzad@ Payabtarh. com
تابستان 85
چکیده
شهر و شهرنشینی زبان گویای فرهنگ و بوم یک ملت است ، آغاز توسعه است ، که با رشد و شکوفائی
تمام اقشار و افراد یک شهر ارتباط تنگاتنگ دارد ، جانبازان قهرمان که به حق شهیدان زنده این خاک اند
، لایق و ش ایسته داشتن سهم والاتری از ورزش بالاخص ورزشهای آبی در جامعه ما می باشند . در این میان
شنا ، نه بعنوان یک فعالیت جسمی ، بلکه بعنوان یک ورزش ناب و کهن که انرژی خود را از آب می گیرد و
دارای ویژگیهای برجستهای در تکامل سلامت روح روان افراد جامعه موثر است مطرح میباشد .
جانبازان قهرمان و تمام آسیب مندان جامعه شهری ما متاسفانه بدلیل مختلف در سالیان گذشته ازبهر همندی
بهینه از فضاهای ورزشهای آبی ،به نصیب بودهاند .
گونهشناسی فضاهای جانبازان و معلولین و به تبع آن مناسب سازی این فضاها برای افراد آسیب مند و تدو ین
استاندارهای لازم ازتمهیداتی است که باید در قالب های برنامه ریزی فیزیکی و کالبدی این گونه فضاها
اندیشیده شود . در این راستا ،اساسیترین مقوله ، شناخت فرد آسیبمند و قابلیتهای فیزیکی – حرکتی آن
در ارتباط با شنا می باشد . برخورد افراد آسیبمند با فضای شنا و استخرها و مهمتر از همه نحوه ورود به عمق
آب و همچنین خروج از آن ، از نکاتی است که به تمایزها و تفاوت های کالبدی استخر های معمولی با
استخرهای مخصوص جانبازان و معلولین دامن میزند .
مسیرهای شیب دار ، بالابرها ،سکوهای متحرک و پلههای انتقالی و همچنین روشهای نصب و طراحی آنها در
محیط استخر از پارامترهایی است که می تواند یک جانباز را به آب و استخرهای آبی نزدیک کند که این
ارتباط فیزیکی می تواند در باز زنده سازی روحیه جانبازان و معلولین جامعه موثر واقع شده و به تبع آن در
سلامت روحی و روانی شهر و حتی یک ملت تاثیرگذار باشد ./
مقدمه
درگونهشناسی ورزشهای آبی ، ورزشهای آبی جانبازان و آسیبمندان جامعه و شناخت جایگاه آن ،
میتواند نقش به سزائی در سلامتی روح و روان جامعه ای فا ء کند . طراحی و ساخت فضاهای ورزشی
مناسب برای افراد آسیب مند کشور از مقولههائی است که بایستی مورد توجه دست اندرکاران و مشاوران و معماران قرار گیرد .
در مقاله زیر کوشیده شده است تا به راهکارها و استانداردهائی در فضاسازی پرداخته شود که در
استخرهای شنا و فضاهای مختلف ورزشی – آبی مورد استفاده قرار می گیرند . در جوامع مترقی دنیا
بالاخص ج وامعی که تجربه دلخراش جنگ جهانی دوم را داشته اند ، در این باب تجربه های ارزنده ای
کسب کرده ،گامهای بزرگ ی برای بهبود ورزش افراد آسیبمند برداشته اند . این تجربه ها در بهداشت
روانی جامعه بسیار موثر بوده و در بلند مدت مقدمات توسعه همه جانبه را موجب میشود و به همین دلیل
است که ورزشهای آبی به عنوان اصلی ترین و پایه ایترین ورزش همگا نی در نشاط و سلامت جامعه وانسان مورد توجه برنامهریزان و سیاسگذاران اجتماعی – ورزشی دنیا قرار گرفته است .
در این مقاله سعی خواهد شد به این سوال اساسی پ اسخ داده شود که اصولاً " است انداردهای فضائی
در طراحی و مناسب سازی محیط های ورزش های آبی برای افراد آسیب مند چیست ؟ "
در این راستا به استخر بعنوان اصلی ترین فضای ورزشی و ارتباط آن با الگوهای رفتاری – حرکتی افراد آسیبمند پرداخته شده است .
1 - استخرهای شنا
دشوارترین مرحله در برخورد افراد آسیب مند با استخر شنا ، نحوه وارد شدن آنها به درون استخر
میباشد که میتواند با یکی از روشهای زیر صورت بگیرد .
8 درصد افراد آسیب مند می توانند حتی با / نوع معمول و متداول آن رامپی است که با شیب 33
ویلچر نیز وارد آب استخر بشوند .
نوع دوم ورود به استخر استفاده از نوعی بالابر میباشد که با بالا و پایین رفتن آن افراد آسیب مند
میتوانند براحتی داخل آب قرار گرفته و یا از آن بیرون بیایند . در استخرهای بزرگ ( استخر بزرگی به
نوعی از استخر اطلاق میشود که حداقل محیط آن 90 متر باشد ) که حداق ل دارای دو مجرا (ورودی)
میباشند ، میتوان یکی از ورودیها را نوع اول و ورودی دوم را از نوع دوم انتخاب نمود .
در استخرهایی که محیط آنها کمتر از 90 متر می باشد و فقط دارای یک ورودی می باشند ، می -
توان بسته به نظر طراح از ورودی نوع اول و یا دوم استفاده نمود.
۱- استخرهای فرودی
استخرهای فرودی به استخرهایی اطلاق میشودکه در قسمت انتهایی و خروجی آن سرسره آبی قرار
گرفته باشد و استفاده کنندگان معمولاً از طریق دهانه خروجی استخر وارد آب می شوند . تعبیه ورودی
برای این نوع استخرها ضروری نیست ، اما برای خروج راح ت از این نوع استخر باید ضلع خروجی را تقریباً هم سطح با کف سالن طراحی کرد تا افراد آسیبمند به راحتی از استخر بیرون بیایند.
2-1 استخرهای مناسب جانبازان و معلولین
ابعاد فضای اطراف این نوع استخرها باید به حدی باشد که فرد آسیب مند بتواند براحتی بو سیله
صندلی چرخدار خود به صندلی بالابر نزدیک شده و بر روی آن قرار بگیرد و براحتی وارد آب استخر
شود . این فضا باید کاملاً آزاد ، بدون مانع طراحی شود و وجود موانع در سرراه صندلی چرخدار باعث
مختل شدن حرکت فرد آسیب مند خواهد بود . عرض لازم برای محوطه گرداگرد استخر حداقل باید 90
سانتیمتر باشد و شیب محوطه نباید بیشتر از 2 درصد باشد . این شیب عبور و مرور را راحتتر کرده و همچنین باعث هدایت آبهای اضافی به سمت فاضلاب خواهد شد .
لبهای استخر باید با یکدیگر موازی بوده و با سطح آب و طول استخر زاویه قائمه تشکیل دهد .
گفتنی است که سطح مصالح و موادبکار برده شده در ساخت دیواره ها غیر پلاستیکی بوده و تا 8
از سطح آب به سمت پائین ادامه داشته باشد تا شناگران بتوانند براحتی بدون هیچگونه خطری با دیواره
استخر تماس گرفته و براحتی برگردند .
در هر چهار لبه استخر ، باید آبروه ائی ( جوی کوچک ) در نظر گرفته شود و همچنین باید تعابیری
0اندیشیده شود. تا همیشه بتوانند آب را در یک سطح نگهدارند .
0 متری را در قسمت بیرونی / پهنای هر یک از خطوط شنا حداقل 2 متر بوده و حتم اًباید یک فاصله 2
اولین و آخرین خط در نظر گرفت . طنابهای خط را باید در طول استخر قرار داد و آنرا بوسیله گیره هائی متر و / به دو لبه استخر محکم بست و هر یک از طنابهای مسیر از گوی هائی که قطرشان حداقل متر می باشد تشکیل شود ، این گ ویها را در سراسر طناب قرار داده و رنگ گوی ها در هر / حداکثر
فاصله 5 متری با رنگ گوی های دیگر متفاوت بوده و قابل تشخیص میباشند .
عمق استخر از 1تا 5 متر بوده ولی عمقآب در محل نصب سکوی شنا حداقل 1متر و 20 سانتیمترتوصیه میشود .
-2 انواع ورودی به آب استخر
نحوه ورود به آب استخر و خروج از آن با تواناییهای جسمی و فیزیکی افراد آسیب مند ارتباط دارد و
بسته به نوع آسیبمندی دارای شرایطی است که در ذیل به آن پرداخته میشود .
1-2 بالابر
بالابر باید درناحیه ای از استخر قرار بگیرد که عمق آن بیشتر از 120 سانتیمتر نباشد و در صورت
استفاده از دو بالابر در یک استخر ، باید یکی از آنها در نواحی با عمق کمتر از 120 سانتیمتر نصب شود .
اگر کل استخر دارای عمقی بیش از 120 سانتیمتر باشد ، در اینصورت میتوان بالابر را در هر نقطه -
ای از استخر قرار داد .
1 صندلیهای بالابر -1 -2
صندلی بالابر ها می توانند انواع مختلفی داشته باش ند ، اما باید دق ت کرد پهنای لازم برای این صندلی -
ها حداقل باید 40 سانتیمتر باشد ، در این حالت مرکز نشیمنگاه صندلی برروی بالا رونده قرار داده می -
شود وهمچنین ارتفاع صندلی از کف محوطه استخر باید 40 سانتیمتر باشد .
وجود پشتی یا تکیه گاه در صندلی بالابر باعث میشود که افراد با آسیب مندی بالا بتوانند بدون
کمک گرفتن از دیگران از این وسیله استفاده کنند . مصالح بکار رفته در ساختار صندلی باید از نوع
ضد زنگ و مقاو م در برابر آب و رطوبت انتخاب شو دو در این مواقع استفاده از صندلیهای نرم توصیه
میشود .
ارتفاع صندلی هم باید بگونه ای تنظیم شود که هنگام توقف دربالای استخر فاصله بین کف صندلی
تا کف سالن استخر بین 40 تا 48 سانتیمتر متغیر باشد .
تعبیه زیر پائی و دسته در صندلی باعث راحت ی و قرارگیری استفاده کنندگان برروی صندلی خواهد
بود . زیر پائی نیز باید به صندلی متصل باشد و همراه و همزمان با آن بالا و یا پایین برود در ضمن
استفاده از مصالح نرم باعث کاهش آسیب دیدگی پای استفاده کنندگان خواهد بود . ( تصویر شماره 1 و
(2
تصویر شماره 1 : بالابر روی سطح استخر
تصویر شماره 2 : بالابر در عمق آب استخر
2 عملکرد دستگاه -1 -2
ساختار دستگاه با ید بگونه ای طراحی و ساخته شده باشد که افراد آسیب مند بدون کمک گرفتن از
دیگران قادر به استفاده از آن باشند . وجود فردی برای کمک رسانی در مواقع ضروری در کنار دستگاه
توصیه می شود . دستگاه باید بگونه ای طراحی شده باشد که ف رد ، هم در داخل آب و هم در بیرون
استخر بتواند براحتی از آن استفاده کند ، همچنین عملکرد دستگاه باید طوری باشد که هنگامی که
فردی در داخل آب قرار می گیرد و بالابر در بالا قرار دارد ،بتواند بالابر را پایین آورده و از آ ب خارج
شود .
باید در نظر داشت که عمق لازم برای غوطه وری صندلی در آب با خود صندلی فقط 45 سانتیمتر
زیر سطح آب میباشد تا بدین وسیله مشکلی جهت تنفس آسیب مند ایجاد نکند .
همچنین بالابرها نیز باید توانائی حمل حداقل 135 کیلوگرم را داشته باش ند ، که این ظرفیت
شامل بار اضافی نیز میباشد .
2-2 ورودیهای شیبدار
8 درصد خواهد بود . البته لازم به / عرض لازم برای سطوح شیبدار 90 سانتیمتر و شیب مورد نظر 33
توضیح است که باید از ورود صندلی چرخدا ر معمولی به درون استخر جلوگیری شود ، زیرا این نوع
چرخها با آب استخر سازگار نبوده و ممکن است در مجاورت رطوبت مشکلی برای دستگاهها و موتور
آن به وجود بیاوردکه برای این منظور تمام افراد آسیبمند که با ویلچر وارد فضای استخر می شو ند در
بدو ورود ،ویلچرهای خود را تعویض تا با ویلچرهای مخصوص و مقاوم در برابر آب و رطوبت وارد
شوند . بنابراین برای این منظور فض ائی در محوطه بیرونی استخر برای قراردادن صندلی های چرخدار باید
در نظر گرفت .
انتهای سطح شیبدار باید تا حداقل 60 و حداکثر 75 سانتمیتر زیر سطح آب استخر ادامه داشته باشد .
این اندازه باعث راحتی هر چه بیشتر افراد شناگر هنگام ورود به آب استخر خواهد شد .
اگر شی ب سطح ورودی بیش از حد معمول باشد ، در این صورت باید هم در ابتدا و هم درانتهای
سطح شیبدار پاگرد تعبیه شود . حداقل یک پاگرد باید در عمق 60 تا 75 سانتیمتر زیر سطح آب وجود
داشته باشد . ابعاد این پاگردها باید حداقل بعرض 90 سانتیمتر و به طول 150 سانتیمتر باشد .
وجود نرده در اطراف سطح شیبدار بسیار ضروری است و ارتفاع نرده در قسمت بالای شیب باید
بلندتر از قسمت پایین آن باشد . فاصله بین نرده ها از 85 تا 95 سانتیمتر متغیر است و ارتفاع آن در قسمت
بالای سطح شیبدار بین 85 تا 95 سانتیمتر می باشد . نردهها نبایدتا سطح زیرآبادامه یابند ، چون نرده در
( سطح زیر آب موجبآسیبدیدگیشناگران خواهدشد . ( تصویر شماره 3
-3 دیوارة متحرک
این دیواره طوری طراحی شده است که فرد آسیب مند با قرار گرفتن بر روی این دیواره و حرکت
آن به درون استخر منتقل میشود. البته وجود نرده های عمودی بر سطح دیوارة متحرک ضروری است و
میلهها باید 10 تا 15 سانتی متر بالاتر از سطح دیوار قرار گرفته باش ند تا دست گرفتن از آنها راحتتر
صورت بگیرد . اگر بر روی دیوار فقط از یک میله استفاده شود توصیه میشود فاصلۀ مجاور موجود در
دو طرف میل ه برابر بوده و ابعاد هر دو طرف 60 سانتیمتر باشد . اما اگر از دو میله استفاده شود ، فاصلۀ
بین میلهها باید 60 سانتیمتر بوده و ارتفاع این دیوار باید بین 40 تا 48 سانتیمتر از سطح زمین باشد.
تصویر شماره 3 :رمپ ورودی استخر ( ورودی شیبدار )
پهنای این دیواره بین 30 تا 40 سانتیمتر است و پهنای آن باید به اندازه ای باشد که فرد بتواند
براحتی روی دیوار نشسته و با حرکت آن وارد آب استخر شود . طول دیوار حداقل بایستی 150 سانتیمتر
بوده و همچنین دیواره باید کاملاً در وسط ضلع قرار گرفته باشد . درازای بیشتر دیوار باعث راحتی
استفاده از آن خواهد بود . در صورتیکه افراد است فاده کننده از این دیواره متحرک از لباس های شنا
استفاده کنند ، و پوست بدن آنها
بطور مستقیم با رویۀ دیوار تماس
داشته باشد ، برای جلوگیری از
آسیبدیدگی شناگران بایستی -
سطحدیوار کاملاً صاف بوده و
دارای گوشهها و زوایای پخ
باشد.وجود زوایای تیز باعث-
آسیبدیدگیخواهد شد . ( تصاویر
( شماره 3 و 4
تصویر شماره 3 : دیواره متحرک با دومیله
4 - سیستم سکوی متحرک
این سیستم دارای سکویی است که استفاده کنندگان از صندلی چرخدار خود به روی آن منتقل شده
60 سانتیمتر میباشد . این ابعاد × و سپس با حرکت آن به داخل استخر منتقل می شود . ابعاد این سکو 48
فضای لازم برای قرار گیری یک فرد میباشد .
ارتفاع سطح سکو از محوطه اطراف استخر بین 40 تا 48 سانتیمتر می باشد که البته باید فضای مجاور
1 درصد باشد . / 150 سانتیمتر بوده و شیب این فضا نباید بیشتر از 48 × سکو به اندازة 150
بنابراین یک فرد آسیب مند می تواند با صندلی چرخدار خود به سکو نزدیک شده و سپس دور زده
و روی سکو قرار گیرد . طول 60 سانتی متری سکو بایستی در وسط فضای 150 سانتی متری قرار گرفته
باشد و باید دقت کرد که هیچ مانعی بر سر راه افراد وجود نداشته باشد.
تصویر شماره 4 : دیواره متحرک با یک میله
5 - انتقال پلکانی
در این سیستم ارتفاع هر پل ه نباید بیشتر از 20 سانتیمتر باشد و حتی ارتفاع کمتر از 20 سانتیمتر نیز
توصیه می شود ، عرض هر پله 35 تا 42 سانتیمتر و طول آن نبایدکمتر از 60 سانتیمتر باشد . پله ها باید
به اندازة 12 سانتیمتر تا سطح زیر آب ادامه داشته باشند.
کنارههای تمامی پله ها بای د بدون زوایای تند بوده و سطح تماماً صاف برای این نوع پلهها توصیه میشود
.طرز قرارگیری نرده در این نوع سیستم در شکل مشاهده می شود و میتوان نرده را برای هر دو سوی
پلکان تعبیه کرد . در صورتی که نرده فقط در یک طرف پلکان ورودی نصب شده باشد ، حتماً باید در
قسمت زیر سطح آب طرف مخالف را بوسیلۀ نرده جدا کرد تا مشکلی برای شناگران ایجاد نکند .
پلهها معمو لا جهت استفاده حاضران در استخر تعبیه میشود . که در صورت نیاز ، فردی به کمک
افراد ناظر در استخر از طریق این پله ها به استخر وارد شده و یا از آن خارج میشود . ارتفاع هر یک از پله
ها نباید بیشتر از 20 سانتیمتر باشد . پلههای ورودی حتماً بایستی دارای نرده باشند و فاصلۀ بین نرده ها در
حدود 50 تا 60 سانتی متر بوده که در این صورت حتی افراد آسیب مندی که به کمک عصا راه می روند ،
میتوانند براحتی از این پله ها استفاده کنند . وجود ارتفاع بیشتر نرده در بالای پله ها ضروری است ارتفاع
( نرده در بالای پلکان باید حداقل 85 سانتیمتر و حداکثر 95 سانتیمتر باشد . ( تصاویر شماره 5و 6و 7
تصویر شماره 6 : انتقال پلکانی
تصویر شماره 5 : انتقال پلکانی
تصویر شماره 7: انتقال پلکانی
منابع لاتین :
1- Andrē Trintignac : "Habitat et viesociale" , Montbeton , Paris , 1978
2- Deuxieme Tirage : "L`accessibilite " , Editions du Moniteur , Paris ,
1980
3- Marie – odile de Lannoy : "Sanitaires , Boulevard Raspail , Paris , 1957
4- www.access-board.gov
5- www.ada-detail-guidelines.org
6- www.Disability-spott.com
7- www.swimming-pools.com
8- www.westernisles.com
منابع فارسی :
-1 دفتر تحقیقات و معیارهای فنی ، 1363 ، طراحی برای مسکن برای اشخاص دارای معلولیت – سازمان
برنامه و بودجه – چاپ نقش جهان .
-2 مجموعه قوانین و مقررات مسابقات شنا ، فداسیون ورزشهای جانبازان و م علولین جمهوری اسلامی
ایران ، انجمن بینالمللی شنای معلولین.
1
علی اکبر حلاجی / کارشناس ارشد مدیریت و برنام هریزی آموزشی
براساس آمار بهداشت جهانی 10 درصد افراد خاص هستند . آنها با وسایل کمکی همچون
ویلچر، عصا، کراچ، واکر، عی نک های ذره بینی، سمعک و ... یا بدون علایم ظاهری در جامعه
زندگی می کنند که به آنها "معلول" می گویند . نام دیگر آنان "افراد دارای نیازهای ویژه "
می باشد، زیرا نیازهای آنها متفاوت با نیازهای افراد عادی است، بدین لحاظ آنان سخت تر از
افراد عادی جایگاهی در جامعه م ییابند.
معلولیت آنها ممکن است ناشی از جنگ، سالمندی، کار، مسایل اجتماعی و مسایل ژنتیکی
والدین باشد . جدا از علت معلولیت، از دست دادن تمام یا بخشی از بینایی، شنوایی یا توانایی
جسمی یک تجربه فشار آور است و هر نوع فشار می تواند حالت های خلق و خوی منفی نظیر؛
اضطراب و افسردگی را ایجاد نماید و در نتیجه موجب کاهش انگیزش گردد، که در این
صورت ممکن است وی احساس عدم شایستگی نماید.
معمولاً جانبازان و معلولان حسی، حرکتی سعی می کنند خود را با محیط انطباق نمایند، ولی
وقتی افراد در موقعیت های جدید قرار می گیرد، مشکلاتشان آغاز می شود. موانع جهت یابی و
حرکت موجب خطرات و ناامن ی های فیزیکی است که برای وی رخ خواهد داد. لذا لازم است
محیط وی اعم از اماکن عمومی، معابر، محیط شهری و بین شهری و حتی محل سکونت وی
مناسب سازی شود تا وی بتواند براحتی از تسهیلات محیطی، اجتماعی، فرهنگی و اق تصادی
جهت حفظ استقلال فردی بهره مند شود . برای این کار می بایست شرایط لازم جهت تطبیق
نیازهای انسانی با محیط کار و زندگی فرد به وجود آورد، که برای رسیدن به این هدف بزرگ
نیازمند به علم خاص هستیم.
پیش نیازهای این علم عبارتند از : آشنایی با آناتومی، فیزیولوژی ، روان شناسی و آنتروپومتری
میباشد.
هدف آن (اُرگونومی)اطمینان از برآورده شدن نیازهای انسان برای انجام کار و فعالیت به
( صورت ایمن و اثر بخشی در طراحی سیستم کار و فعالیت است . به نظر برون فن برنر ( 1979
تعامل انسان و محیط موجب رشد وی خواهد شد . به نظر وی جای گاه طبیعی انسان، اهمیت
زیادی در رشد و شکوفا شدنش دارد.
ساختار و محیط بوم شناختی که فرد در آن زندگی می کند به نظام های کوچک، بزرگ و بیرونی
و میانی بستگی دارد که هر کدام تأثیرات گوناگونی بر عملکرد فرد در محیط خواهد گذاشت .
آشنایی با نظام های یاد شده نیز از دیگر پی ش نیازهای مناسب سازی است . در مجموع به منظوراصلاح ساختار محیطی وی نیازمند سه گونه مناسب سازی می باشیم:
الف) مناس ب سازی ساختمان های معمولی ؛ ب ) مناسب سازی ساختمان هایی که می توان از آنها برای جانبازان و معلولان استفاده کرد؛ ج) ساختما نهای ویژه جانبازان ومعلولان.
وظیفه جامعه عدالت گر آن است که تمام مشکلات موجود برای رشد انسان ها را از بین ببرد. از
آنجایی که معلولان همانند سایرین حق زیست در اجتماع را دارند، وظیفه برداشتن مشکلات
به طور مستقیم بر عهده جامعه م یباشد.
به دلایلی که قبلاً گفته شد یکی از م شکلات جانبازان و معلولان آن است که قادر نیستند از
امکانات مادی و معنوی پیرامون خویش بهره کافی ببرند . همین امر موجب آسیب های
اجتماعی و روحی مناسب از بین آنها خواهد شد .بنابراین ایجاد محیط شاداب و متنوع به
منظور استفاده از اوقات فراغت و تقویت مهارتهای فردی و اجتماعی لازم و ضروری است .
ایجاد فضای فرهنگی ، تفریحی ، توانبخشی و ورزشی ویژه معلولان و جانبازان براساس
١. Ergonomic
موازین و معیارهای شهرسازی (مطابق با وضعیت حسی و جسمی آنان ) به تحقق اهداف یاد
شده کمک بسزایی میکند.
با توجه به هزینه های مضاعف آموزشی، بهداشتی، توان بخشی و تفریحی جانبازان و معلولا ن ،
مهیا نمودن فضای گذران اوقات فراغت و هدفمند نمودن آن از بزرگترین وظایف جامعه
اسلامی است . فضاهای فرهنگی ، تفریحی ، ورزشی و توانبخشی را باید بستر اصلی تربیت
عملی افراد در جامعه تلقی نمود ، در این فضا بستری برای شکوفایی و پرورش استعدادهای
انسانی مساعد به صورت طبیعی و اختیاری فراهم می گردد و هر میزان ، محیط شاداب تر و
متنوعتر باشد ، به همان اندازه بستر مناسب برای ظهور و بروز شایستگی ها و توان مندیهای
افراد فراهم می گردد . از طرف دیگر نوعی خود رهبری، اعتماد به نفس ، احساس توانمندی،
کسب مهارتهای فردی و اجتماعی، مشارکت در امور و چگونگی برخورد با مشکلات در
فعالیت ها و مسئولیت پذیری را در معلولان افزایش می دهد .نقش این مجموعه آن گاه
مضاعف می شود که وضعیت کالبدی و فیزیکی شهری موجود با محیط های غیر منعطف و
بدون توجه به تفاوتهای فردی و جنسیت ی و سنی افراد ، تصویر یک محیط بسته و غیر قابل
تحمل از فضاها را به ذهن افراد بوجود می آورد . در چنین شرایطی است که این مجموعه می
توانند گواراترین ، موثرترین و پرخاطره ترین لحظات دوران را برای آنان ایجاد کند .
مناسب سازی ونظریه انسان ومحیط در این مبحث ابت دا تعاریفی از مناسب سازی سپس نظریات روانشناسی در خصوص تعامل انسان و محیط و در نهایت مهندسی عوامل انسانی می پردازیم:
تعریف مناسب سازی(فضا یا ساختمان قابل دسترس):
۱- اصلاح محیط و تدارک وسایل حمل و نقل است ، بطوری که افراد معلول قادر باشند تا
آزادانه و بدون خطر در محیط پیرامون خود اعم از اماکن عمومی ، معابر ، محیط شهری و
بین شهری و ساختمانهای عمومی حرکت کنند و از تسهیلات محیطی ، اجتماعی ، فرهنگی،
اقتصادی با حفظ استقلال فردی لازم بهره مند شوند (ضوابط و مقررات شهرسازی برای
معلولان ، 1380۹
۲- فضا یا ساختمانی اس ت که استفاده، مستقل کلیه افراد از آن فضا و تجهیزات معماری درون
آن امکان پذیر باشد و به جز ممانعت های امنیتی یا مالکیتی ، هیچ گونه مانع حرکتی برای
دسترسی به آن ساختمان یا فضا وجود نداشته باشد ( ضوابط و مقررات شهرسازی و معماری
( برای افراد معلول جسمی، حرکتی به نقل از قاسم زاده ، 1383
نظریه انسان و محیط:
این نظریه در مورد انتخاب افراد با : (FMJ -1 نظریه تلاش برای تطبیق انسان با کار ( 1
صلاحیت یا مهارتهای ا داری برای پست های خاص صدق می کند . همانند مشاغل سخت
بدنی، آتش نشانی ، نجات غریق، خلبان نظامی و ... .
تلاش های اولیه مهندسی انسانی و : (FJM -2 نظ ریه تلاش برای تطبیق کار با انسان ( 2
طراحی فضای کار سعی در طراحی کارهای متناسب با ویژگیهای افراد را گویند .
این نظریه ها بر تطبیق سطوح بیو مکانیکی ، فیزیولوژیکی ، رفتاری ، زبان و شناختی شغل با
فرد دلالت دارد.
-3 نظریه رب رت زمر 3 : به نظر وی محدودیت حرکت بوسیله قوانین سازمانی محیط های
آموزشی و پرور شی تأکید و تشدید می شود . به طور کلی محدودیت هایی که از طریق قوانین
و شرایط معماری فضاها بر فرد تحمیل می شود ، خود پندار ه ، وی را تضعیف می کند و مانع
از رشد وی می شود .(بر گرفته شده از کتاب فضاهای آموزشی از دیدگاه روانشناسی محیط،
.( مرتضوی، 1376
-4 نظریه بوم شناختی برون فن بر ونر ( 1979 ): این نظریه بر اهمیت رشد انسان در جایگاه
طبیعی اش تاکید دارد . در این نظریه تأکید بر مفهوم خود برای رشد افراد در محیط و
بخصوص تعامل بین این دو (رشد انسا ن و محیط ) است . تغییر در فضای زندگی (معلولان )
از جمله وارد شدن به کودکستان ، دبستان ، حرکت کردن، ازدواج کردن ، انتخاب شغل و
بازنشسته شدن موجب رشد شخص و تغییر موقعیت وی خواهد شد . ساختار بوم شناختی
برونر به چند نظام بزرگ ، کوچک ، بیرونی و میانی به شرح ذیل تقسیم می گردد:
الف: نظام کوچک : توسط عواملی نظیر نقش و ارتباطات میان فردی ، موقعیت و مکانی که
افراد می توانند درگیر تعامل رو در رو شوند تعریف شده است .
ب: نظام میانی : ارتباطات میان دو یا چند موقعیت که در رشد فرد نقش فعال داشته .
ارتباطات میان خانواده ، فضا ی کار یا محیط اجتماعی می باشد . این نظام از چند نظام کوچک
تشکیل شده است .
ج : نظام برونی : اشاره به یک یا چند جایگاه دارد که ارتباط با رشد فرد نقش کافی را ندارد ،
اما آنچه را که موقعیت رشدی فرد پدید می آید، تحت تأثیر قرار می دهد.
د: نظام بزرگ : این نظام بر پایداری های فرم و محتوای نظام های سطح پایین تر که وجود
دارد یا می تواند وجود داشته باشد ، در سطح خرده فرهنگ یا فرهنگ کامل همراه با هر نظام
عقیدتی یا اعتقادی اشاره دارد.
اُرگونومی یا مهندسی عوامل انسانی هنگام طراحی هر سیستم که انسان ها و ماشین ها به منظور تولید محصولی در کنار هم کارمی کنند ، باید ویژگی های افراد درگیر کار را شناخته و این ویژگی را هنگام طراحی ، مد نظر قرار دهیم . این عمل کارکرد اصلی اُرگونومی است .
به عبارتی دیگر اُرگونومی علمی است که بر تطبیق نیازهای انسان با محیط کار و زندگی تأکید
می نماید . « شرایط فیزیکی انسان » می ورزد و ابزار و محیط کار را مساعد و سازگار با
متخصصین اُرگونومی روی روند طراحی یک سیستم کار می کنند و تمامی جوانب آن روند و
ویژگیهای انسانی را در نظر می گیرند ، سی ستم ها را به یکدیگر مرتبط می سازند . خروجی
سیستم کار می تواند ورودی سیستم کار بعدی و یا بالعکس باشد. طراح ، با درک نقش استفاده
کننده در تمامی مراحل اجرای یک سیستم، سعی می نماید سیستم مورد نظر را برای کار کاربر
تنظیم کند . این کاربر ان ، دانش فیزیولوژیکی طراح را که از تغییرات انسانی بدست می آید، به
عنوان عوامل تأثیرگذار ط رح م شخص می نمایند و طرح های بدست آمده، آینده را ترسیم
می کنند.
آنتروپومتری:
دانش آنتروپومتری با اندازه گیری ابعاد انسان ، اطلاعات مربوط به این بخش (اُرگونومی )را
تأمین می کند . وظیفه آن (آنتروپومتری) کسب اطمینان از تطابق فیزیکی بین ابعاد، تجهیزات ،
محصولات ، ابعاد کاربر می باشد.
بطور کلی هر محصول ساخته شده دارای مدلی از کاربری است که برای او ساخته شده است .
به طور مثال طراحی صندلی چرخدار بر مبنای مفروضاتی درباره آنتروپومتری کاربر است .
طراحی نرم افزارها بر مبنای پیش فرض هایی درباره دانش ، مهارت ، علایق و توا نایی کاربر
است .
چالش عمده اُرگونومی آن است که تحقیقات بنیادی برای توسعه مدل های کاربری جهت
طراحی محصولات صورت نگرفته است . یکی دیگر از چالش های عمده اُرگونومی ، توسعه
ماشین ها ، ابزار آلات صنعتی و مناسب سازی آنها است . از دیگر چالش های مهم مناسب
سازی و اُرگونومی ، داشتن اندازه های بدن انسان و آن هم از نوع ایرانی و با انواع معلولیت ها
می باشد.
تحقیقات نشان می دهد که این ابعاد بطور قابل ملاحظه ای بین جمعیت ها و نژادهای مختلف ،
متفاوت است و این حقیقتی است که نباید از دید طراحان مخفی بماند.
در این اثنا ، فاکتوره ای زیادی وجود دارند که می توانند ظرفیت کاری را تحت تأثیر قرار دهند ،
از قبیل ؛ فاکتورهای فردی ( همانند: وزن بدن ، جنس و سن ) و فاکتورهای محیطی (همانند :
آلودگی محیط ، کیفیت هوای درون ، تهویه ، ارتفاع، سر و صدا ، گرما یا سرمای بیش از حد و
میزان رطوبت) که می بایست در طراحی ها مد نظر قرار داد.
پس از آنالیز بین محیط کار و آنالیز ثبت حوادث رخ داده (خصوصاً در محیط های جدید ویژه
تردد معلولان جسمی، حرکتی و نابینا) ضمن شناسایی مشکلات اُرگونومی موجود
می بایست نسبت به مداخله و اصلاح ساختارها اقدام نمود..
با بررسی مطالبی که گفته شد در نهایت می توان به این نتیجه رسید که به منظور طراحی و
مناسب سازی محیط و کالبدهای شهری می بایست به علوم آناتومی ، فیزیولوژی و روانشناسی
در سیستم کار آشنا بود .
اماکن مورد نیاز مجموعه
در این بخش به برخی از اماکن مورد نیاز و تجهیزات تخصصی مجموعه فرهنگی ، ورزشی
وتفریحی اشاره خواهد شد:
-1 مرکز دارالقرآن کریم (گویا و بریل و صوتی تصویری)
-2 احداث موزه لمسی و صوتی
-3 تأسیس نمایشگاه و فروشگاه دائمی آثار معلولان
-4 کلوپ اجتماعی
-5 کتابخانه گویا
-6 کتابخانه الکترونیک و بریل گویا
-7 تأسیس سایت رایانه ویژه معلولان
-8 مرکز مشاوره ویژه افراد معلول و خانواده آنان
-9 کلینیک توانبخشی معلولان شامل: توانبخشی ،فیزیوتراپی (الکتروتراپی،مکانوتراپی
وهیدروتراپی) کاردرمانی،گفتاردرمانی ،مددکاراجتماعی ،شنوایی سنجی وبینایی سنجی
-10 سالن های ورزشی چند منظوره شامل : سالن های ورزش گلبال 1 ،شودان 2،بسکتبال
باویلچر،تنیس باویلچر،والیبال (ایستاده ،نشسته وبا ویلچر )،وزنه برداری ،بوچیا 3 ،دومیدانی
وتیراندازی
-11 کارگاه آموزش استفاده و تعمیرات لوازم توانبخشی مانند سمعک ، ویلچر و ... .
-12 زمین کشاورزی ، باغچه و گلخانه صنعتی و سنتی جهت آموزش باغبانی ، پرورش گل و
گیاه و تأمین نهال.
-13 انبار مواد غذایی ، لوازم کمک آموزشی و وسایل ورزشی.
-14 کلوپ ویژه بازیهای رایانه ای.
-15 آلاچیق عمومی جهت نشست های گروهی در فضای آزاد .
-16 فروشگاه مواد غذایی.
-17 زمین های چند منظوره ورزشی همراه با پیست دو میدانی (چمن مصنوعی و طبیعی)
-18 استخر سرپوشیده همراه با سونا ، جکوزی ، لوازم بدنسازی و تصفیه خانه مجهز.
-19 استخر روباز با عمق مناسب جهت معلولان جسمی – حرکتی و سایرین .
-20 تعاونی گروهی ویژه معلولان .
-1 فوتبال ویژه نابینایان ونیمه بینایان
-2 تنیس روی میز ویژه نابینایان ونیمه بینایان
-3 ورزش ویژه معلولان نخاعی
-21 اطاقک های رختکن در کنار اماکن ورزشی .
-22 دستشوئی های مناسب برای شست و شوی دست و صورت و همچنین لباسها .
-23 استخر توپ و آبشار. (سرسره)
-24 استخر قایق سواری و ماهیگیری.
-25 کانال پرورش ماهی و آکواریوم ماهیهای تزئینی.
-26 سالن اجتماعات و آمفی تئاتر : جهت اجرای برنامه های هنری با صندلی های مناسب
سازی شده و قابل حرکت. (جهت تردد صندلی چرخدار)
-27 سالن غذاخوری و آشپزخانه : قابل استفاده برای تمامی بویژه معلولان جسمی ، حرکتی.
-28 ساختمان اداری و اطاق جلسات .
-29 سوئیت های چهار الی شش تخته مجهز به آشپزخانه ، سرویس بهداشتی ، یخچال و
تلویزیون جهت اسکان خانواده معلولان ، مربیان، عوامل اجرایی .
-30 مسجد یا نمازخانه .
-31 درمانگاه با تجهیزات کامل امدادگری.
-32 زمین و اطاق بازی ویژه کودکان پیش دبستان و دبستانی همراه با لوازم مورد نیاز معلولان
(تاپ ، سرسره، اسباب بازی های آموزشی و ...)
-33 کارگاه آموزش حمایتی شغلی و حرفه ای (صنایع دستی ، سفالگری، قالیبافی و ... )
-34 کارگاه آموزش هنرهای تجسمی
-35 ایجاد موسسه آموزش حرکت و جهت یابی ویژه معلولان (بصورت رایگا ن و به همراه
تیم های سیار)
-36 محوطه فضای سبز (حداقل 25 درصد کل زمین)
-37 سایت رایانه ای.
-38 خرید و فروش بورس اوراق بهادار (متصل به سازمان اوراق بورس شهر).
-39 مرکز مشاوره شغلی و بازاریابی.
-40 مرکز خیریه و جمع آوری کمک های مردمی و صندوق تعاون معلولان.
تجهیزات تخصصی ویژه معلولان
امروزه با پیشرفت فناوری اطلاعات و ارتباطات و نیز الکترونیکی شدن بخش های مختلف
زندگی اجتماعی ، امکانات مناسبی برای ا قشار معلولا ن فراهم آید تا با بهره گیری از آن سطح
زندگی خود را بهبود بخشند . با کمک رایانه سطح دسترسی معلولا ن حسی - حرکتی تا حد
افراد عادی بالا رفته است . با استفاده از این ابزار آنان بهتر می توانند به موارد ذیل دستیابی پیدا
کنند : 1- تحصیل در رشته های مختلف دانشگاهی ، 2- تح قیق و پژوهش ، 3- برقراری ارتباط
با دنیای خارج و سرویس های اطلاعاتی ، 4- فراهم شدن امکان تایپ ( نوشتن).
محصولات نرم افزاری و سخت افزاری
برخی ازتجهیزات تخصصی ویژه معلولان شامل : تجهزات کاردرمانی ،فیزیوتراپی وانواع تست
های حرکت وشناختی ، نرم افزار جاوز و تالکس،چاپگر بریل ،کتابهای شنیداری ، ماشین خوان
کورزویل، اوپتاکن ، سیستم ورسابریل ، استات ،لوح ترسیم اشکال هندسی ، راهنمای نوشتن و
قالب ، قاشق های اندازه گیری ، چرتکه ویژه معلولان وانواع صندلی چرخدار متحرک .
راهکارهایی برای طراحی یا مناسب سازی مجموعه فرهنگی ، ورزشی و تفریجی
معلولان تحقیقات بسیاری در کشورهای مختلف دنیا در زمینه مناسب سازی به انجام رسیده است ، که نتایج این تحقیقات بصورت مدون موجود می باشد . در تمامی آنها اندازه ابعاد انسانی (آنتروپومتری) ملاک اصلی طراحی می باشد . از آنجا که ابعاد و اندازه های انسان، قو م ها و
نژادهای متفاوت است ، همین تفاوت ممکن است با گذشت نسلی به نسل دیگر ( برای مردمان
همان منطق ه ) متفاوت باشد . می بایست تحقیقات داخلی 1 این ابعاد را به منظور طراحی و
مناسب سازی محیط های معلولان استفاده نمود .
در این مبحث به برخی از راهکارهای طراحی و مناسب سازی که در دیگر نوشته نیامده یا
کمتر به آن پرداخته شده است ، می پردازیم:
-1 طراحی یا متناسب سازی می بایست با هدف انطباق معلول با واقعیت خود ،
فعالیت هایش و مجموعه یاد شده صورت گیرد.
-2 حتی الامکان مجموعه در بنای یک طبقه طراحی و ساخته شود.
-3 مجموعه یاد شده می بایست در منطقه آب و هوایی معتدل طراحی و ساخته شود ، چرا که
آب و هوای گرم و مرطوب ، به دل یل افزایش تعری ق و رطوبت زیاد پوست استعداد ابتلا به
زخم فشاری زیاد است و در منطقه آب و هوای گرم و خشک / سرد به دلیل ترموگولاسیون
(خصوصاَ در معلولان کرادری پلژی) زیاد خواهد شد.
-4 بطور کلی مجموعه یاد شده می بایست دارای شرایط عمومی زیر باشد ؛ دسترسی به
واحدهای مسکونی ، خطوط اتوبوسرانی و حمل و نقل شهری ، دسترسی به اماکن امداد رسانی
و سایر اماکن عمومی ، رعایت شرایط زیست محیطی در معماری ، تأثیر گذار در حل مسائل
فرهنگی و روحی معلولان ، دلپذیر بودن معماری ساختمان و مجموعه ، ایمنی از زلزله و سایر
١ شایان ذکر است که مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن طی پژوهش 28 اندازه ( از اندازه های بدن ان سا ن ا ی را ن د ر د و ج ن س ز ن و م ر د ) ک ه ب را ی ط را ح ی
معماری بیشترین کاربرد را دارند را در یک برنامه نرم افزاری طراحی نموده است، که می تواند در این مجموعه قابل استفاده باشد.
بلاهای طبیعی ، رعایت بهد اشت فیزیکی (نورسالم، هوای مناسب و عدم ازدحام جمعیت )
ومشرف نبودن ساختمان ورزشی فرهنگی زنان به دیگر ساختمانها.
-5 روی درب ورودی مجموعه ، راهنمای ساختمان نقشه صوتی و برجسته طراحی و نصب
گردد.
-6 فضای کلاس ها ، درب ها ، ورودی ، سالن ها دقیقاَ شبیه به هم طراحی گ ردد تا سر
نخ هایی جهت، جهت یابی فضا یا پیداکردن درب های ورودی و خروجی فراهم شود.
-7 از بکار بردن وسایل و ابزارهای غیر ضروری و غیر معمول در نقاط تردد معلولان
خودداری گردد. در غیر اینصورت با علائم مشخص حسی نصب و پشتیبانی مناسب شود.
-8 از طراحی فضاهای پنج ضل عی یا بیشتر یا فضاهایی که دارای گوشه های ناموزون
می باشد ، پرهیز گردد . زیرا این گونه فضاها به دلیل عدم امنیت مورد استفاده معلولان قرار
نخواهد گرفت.
-9 ورودی و خروجی هر ساختمان به پیاده رو ی ویژه معلولا ن متصل وهم سطح با آن طراحی
گردد.
-10 درب های اصلی ورودی و خروجی که به سمت خیابان می باشند با علائم اختصاری و
بین المللی ویژه معلولان مشخص گردد. ( تابلو عبور معلولان ، ناشنوایان و ...)
-11 بهترین درب ویژه تردد معلولان ، دربهای اتوماتیک / کشویی با چشم الکترونیک
می باشد.
-12 از ابزار و وسایلی که باعث انعکاس نوره ای خیره کننده می شود و دید افراد دارای نقص
بینایی را بر هم می زند ، خودداری شود.
-13 نورپردازی می تواند به منظور تاکید بر روی یک نقطه یا فضای خاص یا جهت تعریف
یک لبه یا محوطه و یا برای فراهم نمودن امنیت افراد مورد استفاده قرار گیرد . کم و زیادبودن
نور در مح یط های مختلف می تواند مشکلاتی را برای معلولان حسی ( نقص بینایی ) فراهم
نماید . بدلیل آن که در مجموع کم بودن نور می تواند سایه های نامناسب و تداخل و ترکیب
آنها ممکن است تصوری نادرست از موانع و اشیاء را بوجود آورد .
-14 از رنگ ها می توان برای تشخیص سطوح مختل ف برای افراد کم بینا استفاده کرد . بطور
مثال درب ورودی و خروجی را می توان به ترتیب با رنگ های سفید و قرمز، تزئین نمود.
-15 بین مسیرهای پیاده رو و مسیرهای تردد وسایل نقلیه داخل مجموعه ، سرنخ های حسی و
لامسه ای از قبیل تغییر رنگ بین آن دو یا استفاده از کفپوش های متفاوت از لحاظ رنگ ،
جنس ، فرم جهت تشخیص افراد دارای نقص بینایی استفاده شود .
-16 ایجاد اطاقک امن ویژه معلولان، هنگام وقوع زلزله با وسایل نوری ، صوتی و الکترونیکی
مناسب ساخته و طراحی شود . این اطاقک ها ضد زلزله بوده و می تواند بیرونی و داخلی
(ساختمان) احداث گردد.
-17 برای محیط های حساس و احتمالاَ ناامن معابر از علائم حسی ، نوری ، صوتی و دست
انداز (دستگیره ) استفاده گردد.
-18 تمامی امکانات صوتی ، تصویری ، خنک کننده و ... با قابلیت استفاده از ریموت کنترل
خریداری شود .
-19 از ابزارهای سخن گو در آشپزخانه و سایر اماکن استفاده گردد . (همانند گاز ، لباسشوئی و
ظرفشوئی سخنگو و ... )
استفاده گردد. « اهرمی » یا « الکترونیکی » -20 در دستشوئی و آبخوری و ... از شیرهای
-21 د اخل برخی از اماکن می توان از وسایل موقت و متحرک ( پرتابل ) همانند صندلی
توالت فرنگی ، رامپ متحرک و ... استفاده نمود.
-22 فضای کلاس ها ، کارگاهها و سالن های نمایشی امکان استفاده از ویلچر ، دستگاه پرکینز
و سایر وسایل کمکی معلولان فراهم شود.
-23 جهت ورود و خروج به داخل استخر از رامپ ، سرسره و یا بالابر هیدرولیکی استفاده
گردد.
-24 در صورتی که در مجموعه از خو ابگاه استفاده می شود از تخت های کم ارتفاع و
یک طبقه استفاده شود.
-25 روی ورودی درب ها ، راهروها ، اطاق های اداری و آموزشی ، دستشوئی ها و دیوار
سالن ها و از علائم و اعداد بریل استفاده شود.
-26 پارکینگ اتومبیل و موتور معلولان پیش بینی و ساخته شود.
-27 علامت ها و اطلاعات و تابلوی اعلانات با خط در شت نوشته شود، بگونه ای که افراد
نشسته بتوانند آنها را ببینند . بخشی از تابلو با خط بریل برای نابینایان نوشته شود.
-28 در صورتی که از ساختمان چند طبقه استفاده می شود، آسانسور با قابلیت حمل معلولان
دارای صندلی چرخدار تع بیه شود و آسانسور با ابزارها یی چون زنگ، چراغ، ابزار گویا و
صوتی برای اعلام توقف در هر طبقه سفارش داده، و کلی د هر طبق با خط بریل علامت گذاری
شود ..
-29 قبل از شروع پله در فاصله یک متری با تغییر بافت کف، نزدیک شدن به راه پله را برای
افراد دارای نقص بینایی مشخص نمایند.
-30 برای جلوگیری از لغزندگی محوطه بیرونی مجموعه (درصورت بارش باران و برف ) از
پوشش های سخت و ثابت و غیرلغزنده استفاده گردد.
-31 جهت حمل و نقل افراد با اتوبوس های ویژ های که ارتفاع آن با کف خیابان هم سطح
م یشود، استفاد ه گردد. در غیر این صورت از سکوهایی هم سطح با کف اتوبوس در ایستگاه
با فضای کافی تعبیه شود.
-32 توصیه می شود از اتوبو سهایی که دارای مکان کافی جهت تردد صندلی چرخدار و
امکان استفاده از کمربند ایمنی یرای صندلی باشد یا اتوبو سهایی که ریل حرکتی مجهز به
صندلی مخصوص باشد، استفاده شود..
-33 تجهیزات داخلی سرویس های غذاخوری، قاشق و چنگال ها یا دست ه های بزرگ چوبی یا
پلاستیکی استفاده شود . از کاسه و بشقاب لبه داری که مواد غذایی آن بیرون نریزد، فنجا ن ها و
ظرو فآشپزخانه با دو دست ه بزرگ استفاده گردد.
-34 برای ک ف پوش صندلی ها ، از تشکچ ه های معمولی، ا سفنجی، وسایل پلاستیکی
ضدحساسی تزا استفاده گردد.
-35 از ابزار و وسایل تحریر اداری قابل تنظیم ارتفاع استفاده گردد.
-36 از میزهای تحریر شیب دار ساده، قلم های بزرگ و نوارهای کاغذی چسبی به منظور حفظ
تعادل کاغذ و وسایل تحریر دان ش آموزان استفاده شو د. (این ابزارها جهت افرادی که دچار
حرکات غیرعادی دست و سر هستند، لازم و ضروری است.)
-37 برای معلولان جسمی از ماشی ن های تایپ جای نوشتن استفاده شود . زیرا نه تنها ف رد را ازنوشتن خلاص می کند بلکه موجب پیشرفت مهارتهای خواندن می گردد. (کمبل، 1973 ، به نقل
از رئیس یزاده)
پیشنهادها جهت طراحی یا مناس بسازی
-1 تحقیق و پژوهش فرایند مناسب سازی، وظایف، تعهدات و چالش های فرا روی سازما نها.
-2 اصلاح نگرش عموم جامعه و آگاهی و اطلاع رسانی به آنان.
-3 اختصاص منابع اعتباری لازم به اماکن دولتی و خصوصی
« طراحی همه شمول » یا « طراحی برای همه » -4 ترویج و گسترش
-5 اهدای وام بلاعوض جهت مناس بسازی اماکن عمومی ویژه معلولان.
-6 ارائه خدمات فنی و مشاوره رایگان به شهرسازان، معماران و سرمایه گذاران.
-7 ارائه دروس اُرگونومی ویژه معلولان در دانشگاه های کشور
-8 برگزاری کارگا ه ها و همایش های تخصصی و ارائه گواه ینامه معتبر جهت طراحی فضاهای
معلولان
-9 تولید و پخش برنام ههای تبلیغی برای ارتقای آگاهی عمومی (توسط صدا و سیما)
-10 تشکیل کمیسیون مشترک از مدیران شهری ، معماران، طراحان، مهندسان و مؤسسات
غیردولتی مرتبط جهت نظارت و اجرایی نمودن قوانین.
-11 تهیه ، تولید و ت وزیع بروشورهای فنی و تکنیکی به منظور آگاهی عمومی در خصوص
طراحی فضاهای معلولان.
-12 ارائه الگوهای عملی مناسب توسط سازمان های ذیربط (به طور مثال ساخت شهرک یا
مجتمع مسکونی ویژه معلولان)
-13 ارزیابی و ثبت حوادث محیط های مناس بسازی نشده و اولوی تبندی و اصلاح آن.
عنوان مقاله : مناسب سازی محیط های شهری و مسکونی برای
معلولان بویژه معلولین جسمی حرکتی
نویسندگان : جهانگیر حمیدی ، استادیاردانشگاه صنعتی اصفهان
ایراندخت رواقی ، دبیر آموزش وپرورش استثنایی اصفهان
مقدمه
مناسب سازی محیطی برای داشتن یک زندگی آرام و
بویژه معلولین مندی تمام اقشار جامعه دغدغه همراه با بهره بی
از امکانات شهری ازجمله مواردی است آه به صورت یک
استاندارد بین المللی، در تمام آشورهای دنیا سابقه ای طولانی
دارد بطوری آه سازمان ملل سالهای بین ١٩٨٣ تا ١٩٩٣ را دهه
معلولان نامید و در طی این سالها، اصل برابری استفاده از
تمام فرصت های محیطی و اجتماعی برای معلولان به عنوان بخشی از
اقشار جامعه مورد بررسی قرار گرفت و نتایج آن به صورت
کنوانسیونی قابل اجرا درآمد.در کشورما با وجود اینکه
درصد قابل توجهی از جمعیت جامعه را افراد معلول تشکیل
می دهند اما مسأله توانبخشی معلولان آه مناسب سازی محیط شهری
نیز جزیی از آن محسوب می شود، بحثی جوان و در عین حال رو به
رشد است. طبق اسناد موجود، مناسب سازی محیط شهری در ایران
به سال ۶٧ بازمی گردد . مناسب سازی اماآن و فضاهای شهری
برای افراد معلول و آم توان جسمی، امری لازم بوده بدین
منظوراجرای طرح های مناسب سازی مکان ها و محیط های شهری با
هدف تحقق عدالت اجتماعی و حقوق شهروندی و استفاده همه اقشار
اجتماع به ویژه سالمندان و معلولا ن ازامکانات شهری باید
صورت گیرد هم اآنون حدود دو میلیون و ۶٠٠ هزار معلول در
آشور شناسایی شده اند آه یک میلیون و ٢۵٠ هزار نفر آنان
را افراد دچار نارسایی های جسمی و حرآتی تشکیل می دهند.با
وجود چهار میلیون و ۵٠٠ هزار نفر سالمند در آشور ، آه حدود
یک میلیون نفرآنان را معلولین تشگیل می دهد بطوریکه بیش از
۵۴ درصد آنان دچار مشکلا ت جسمی و حرآتی، ٢٨ درصد دچار
معضلا ت بینایی و ٢٨ درصد نیز دچار مشکلا ت شنوایی هستند. در
ضمن ٣ درصد از سالمندان در مراآز نگهداری و ٩٧ درصد
سالمندان با خانواده های خود زندگی می آنند و نیاز به
ارتباط با اجتماع دارند. بعلاوه بیشتر معلولیت ها امروزه
ناشی از تصادفات رانندگی می باشد لذا در این بررسی سعی
شده با توجه به مسائل و مشگلات جانبازان و معلولین به ارائه
مشخصات و ضوابط آلی در طراحی ومناسب سازی محیط های شهری و
واحدهای مسکونی پرداخته شود
الف – مشخصات و ضوابط آلی در طراحی و مناسب سازی قسمتهای
مختلف محیط شهری برای
جانبازان ومعلولین جسمی حرآتی
امروزه یکی از مشکلات عمده معلولان تردد در سطح
شهربوده آه همیشه با خطرات جانی و مالی برای این افراد
همراه بوده است . نامناسب بودن پیاده روها و معابر عمومی
یکی از موانع بزرگ در جهت عبور ومرور معلولان در سطح شهرمی
باشد ، لذا بهتر است آه مناسب سازی محیط های شهر اجرا شود
بویژه این مناسب سازی باید ازمبدأ آغاز شودیعنی خانه، زیرا
اگر یک فرد معلول نتواند از خانه اش بخاطر نامناسب بودن
راهها و معابرمحلی بیرون بیاید، مناسب سازی فضاهای عمومی
برای او معنایی ندارد. یکی از مشکلات دیگری آه اغلب معلولان
با آن مواجهند، وجود حفاریهای متعدد ی است آه توسط اشخاص
و یا سازمانهای حفار، نظیر (آب، گاز، تلفن) ایجاد می شود.
بطوری آه وجوداین موانع تلفات جانی زیادی را برای این
افراد به همراه داشته است در عین حال متأسفانه هیچ یک از
سازمان خود را موظف نمی دانند آه در یکی از رسانه های
گروهی مردم را از وجود چنین حفاریهایی مطلع آنند.در حالیکه
تمامی حفاریهایی آه در معابر عمومی انجام می شود، باید با
رعایت اصول ایمنی صورت گیرد. یعنی در حفاریها باید از چراغ
چشمک زن و حفاظ برای اطلاع دادن چنین موانعی استفاده شود.
وجود جوی ها و نهرهای بزرگ در سطح خیابان، یکی
دیگر از مشکلات معلولان در آلان شهرهاست. جداول آنار خیابان
و جویها و از همه مهمتر عبور وسایل نقلیه سبک مانند موتور
از پیاده روها امکان حضور این افراد را در جامعه با مشکل
مواجه کرده است
یکی ازراهها برای مناسب سازی در این مورد هم سطح
کردن پیاده روها و استفاده از پل های فلزی بر روی
جویهای مشرف به پیاده روهاست. همچنین اداره راهنمایی و
رانندگی باید با ورود به طرح مناسب سازی شهری مشکل ورود
وسایل نقلیه به درون پیاده روها رارفع آنند. زیرا رعایت
نکردن قوانین راهنمایی و رانندگی از سوی رانندگان وسایل
نقلیه از یک سو و نبودن علایم خاص ویژه معلولان، همچون وجود
چراغ های گویای راهنمایی و رانندگی برای استفاده افراد
معلول بویژه نابینا از سوی دیگر، از جمله مواردیست آه توسط
سازمانهای مربوط ومردم به آن توجه نمی شود.
همینطور شهرداریها باید سعی آنند در هنگام شب معابر
عمومی را از لحاظ روشنایی تقویت آنند و از چراغ های
راهنمایی گویا در مناطق تحت پوشش استفاده آنند . ( ١ ) و
همچنان آه قبلا اشاره شد شهر به همه شهروندان تعلق دارد و
ایجاد شرایط مناسب و استفاده از مواهب و امکانات زندگی
مدنی برای آسانی آه دراین شهرزندگی می آنند برعهده مدیریت
شهری است، تا اقداماتی چون موارد زیر انجام دهد
١ - آماده سازی و مناسب سازی معابر عمومی و نصب نشانه ها و
علایم فیزیکی لازم با اولویت
میادین و معابر اصلی و نزدیک به تقاطع ها
٢- تجهیز چراغهای راهنمایی معابر به علایم صوتی و نیز برجسته
نمودن سطح پیاده روهای نزدیک
به تقاطع ها برای استفاده از نابینایان
٣- ایجاد محلهای ویژه برای توقف وسایل نقلیه معلولان در
توقف های عمومی
٤_ اطلاع رسانی و فرهنگ سازی مناسب از طریق هماهنگی با سایر
دستگاه های اجرایی ذیربط
به ویژه سازمان بهزیستی و از طریق دستورالعمل مشخص
٥- تأمین تسهیلات و خدمات ویژه برای آم توانان جسمی و حرآتی
و جانبازان در امر رفت و آمد از طریق شرآت واحد
( اتوبوسرانی ، مترو و سازمان تاآسیرانی ( ٢
مناسب سازی ، سازمانهای عمومی از قبیل بانکها،
بیمارستانها، مراکز آموزشی، ادارات و سازمانها از جمله موارد
ضروری است زیرا متأسفانه اغلب از نظرساختمانی ومعماری فقط
به جهت ایجاد موانع بر سر راه معلولان بوده است .امروزه
اآثر واحدهای مسکونی و خدمات شهری موجود، روشنگر
ناسازگاری و نداشتن تطبیق اصولی آنها با وضعیت جسمی معلولان
است . در جایی آه ناسازگاری محیط زیست به نوعی امکان یک
زندگی اجتماعی مطلوب را از معلول گرفته به مرور موجب
انزوای وی می شود آه خود زمینه ساز یک مجموعه اشکالات روحی و
روانی دیگر نیز خواهد بود.درمورد ساختمانهای جدیدالتأسیس ،
شهرداریها باید در قسمت صدور پروانه ساخت ، نقشه های این
ساختمانها را با معیارهای استاندارد مناسب سازی محیطی تطبیق
دهند.ودرزمینه ساختمانهای قدیمی نیز می تواند سازمانهای
عمومی در طبقه همفک خود قسمتی را برای پیگیری امور معلولان
ایجاد آنندوامکانی فراهم شود تا معلولان بتوانند از طریق
تماس تلفنی آارهای خود را انجام دهند.ونهایتاَ برای بازگشت
جانبازان و معلولان به عرصه فعالیت و زندگی اجتماعی ،
نیازمند مناسب سازی محیط اجتماعی و شهری است ، بویژه مناسب
سازی فضا و معابر شهری از جمله مواردی است آه می تواند
بستر و شرایط لازم را جهت بازگشت به جامعه جانبازان و
( معلولان و مشارآت فعال در زندگی اجتماعی فراهم آند . ( ٣
از این رو لازم است آه در وسایل ارتباطی از قبیل،
آیوسک های تلفن عمومی، و نیز در درون مراآزی نظیر اداره
پست، ترمینال ها، بانک ها، پاساژ ها و فروشگاه ها تدابیری
به عمل بیاید آه افراد معلول بتوانند به راحتی
نیازمندی های خود را رفع آنند. رفع موانع معماری در محیط
مسکونی و در نظر گیری ارتفاع مناسب جهت نصب و یا قرار دادن
وسایل و لوازم خانگی، آمک موثری در رفع نیاز های فردی
معلولان است، به بویژه معلولان جسمی ، حرآتی و معلولانی که به
دلیل استفاده از صندلی چرخدار محدودیت حرآتی دارند.
ب – مشخصات وضوابط آلی درطراحی و مناسب سازی قسمتهای مختلف
واحدهای مسکونی برای
جانبازان ومعلولین جسمی حرکتی
در اینجا بعنوان نمونه به مناسب سازی مسکن افراد
معلول با محدودیت جسمی حرآتی آه از ویلچر استفاده میکنند
اشاره می شود مناسب سازی منازل ، با توجه به میزان مشکل
فرد و اندازة قد و امکان جابجایی او متفاوت است.به عنوان
مثال زنگ درب ورودی یا ارتفاع دستگیرهای درب و غیره باید
درارتفاعی آه در دسترس اوست تعبیه شود. با این وجود مواردی
را آه باید درساخت سیستم مسکونی این افراد مورد توجه قرار
گیرد آه بطور خلاصه ارائه می گردد
١ - نکات مهم در باره طراحی و مناسب سازی درب ورودی منزل
ومحیط حیاط درب ورودی اصلی برای استفاده معلولین باید بدون
آستانه وبا عرض حداقل ١٦٠ سانتیمتر به سواره رو و نزدیک
١٥٠ پارآینگ و همسطح پیاده رو باشد و حتی الامکان دارای
سانتیمتر عمق فضا درجلو درب ورودی وتوأم با سایه بان باشد
ودرهای داخلی باید استاندارد وحتی المقدور بدون آستانه ودر
صورت اجبار بیش از ٢ سانتیمتر آستانه نداشته باشد وباعرض
٩٠ سانتیمتر برای عبور صندلی چرخداروحدآکثر ارتفاع دید از
کف ١٠٠ سانتیمتر در نظر گرفته شود واز دستگیره اهرمی بجای
آروی در ارتفاع ١٢٠ سانتیمتری استفاده شود و درها معمولا
نباید به راهروها باز شود و اگر چه در برخی موارد این امر
اجتناب ناپذیر است در این گونه موارد باید ضمن حفاظت کافی
، فضای لازم برای چرخش و حرآت صندلی چرخدار جانبازان در نظر
گرفته شود ودرب حتما از جنس سبک ساخته شده باشد. آف حیاط
بهتر است از موزائیک استفاده شود تا تردد فرد با ویلچر راحت
تر باشد از نظر نور حیاط توسط تعداد مناسب لامپ تأمین شود و
حتما لامپهای حیاط کلیدهای کافی در نقاط مختلف و در دسترس
داشته باشند. از نظر فضای سبزدرمنزل حدالمقدور از گیاهان و
درختها در محدوده باغچه استفاده شود و برای پارک ماشین در
منزل ، فضای آافی برای عبور و مرور ویلچر در نظر گرفته
شود. در راهروها از موزائیک و نور مناسب استفاده شود و
عرض راهرو بیش از پهنای ویلچر در نظر گرفته شود.
٢ – نکات مهم در باره طراحی و مناسب سازی انواع روشهای
ورود به داخل واحدهای مسکونی
الف – چنانچه ور وردی آسانسور باشد آسانسورها
باید دارای فضای آافی در داخل و در جلو آسانسور و مجهز به
درب آشویی با چشم الکترونیکی و دستگیر های آمکی در دیواره
آسانسور در ارتفاع ٨٥ سانتیمتری و دارای سیستم توقف با
اعلام خبر باشد برای استفاده از آسانسور آموزش مناسب جهت
کاربرد آلیدها و نیز محل قرارگیری جهت خروج سریع از آسانسور
و همچنین کاربرد زنگ خطر، برای فرد ضروری است.
ب – اگر ورودی سطح شیبدار باشد برای استفاده از آن
باید اندازه عرض سطح شیبدار حداقل ١٢٠ سانتیمتر و حداآثر
شیب ٨% برای سطح شیبدار از طول ٣ تا ٩ متر لازم است ویا
زاویة شیب به صورتی در نظر گرفته شود آه به ازای هر یک
متر ارتفاع ، دوازده متر طول داشته باشد ، سطوح شیبدار
ورودی ساختمان باید مسقف و با نصب نرده در طرفین سطح
٣ سانتیمتر و / شیبدار با ارتفاع ٦٠ الی ٨٥ سانتیمتر و قطر ٥
حداقل ٤ سانتیمتر فاصله از دیوار ایجاد شود همچنین جداولی با
بلندی ٥ سانتیمتر جهت حفاظت و آمک در طرفین سطح شیبدار
الزامی است وبرای هر شیبراه . در پایین و بالای سطح شیبدار
باید یک پاگرد به اندازه ١٨٠ الی ٢٠٠ سانتیمترمربع در هر ١٠
متر طول یا ٨٠ سانتیمتر ارتفاع ایجاد شود ( ٦ )و سطح
شیبدارنباید لغزنده باشدو لامپ های مناسب با آلیدهایی در
ابتدا و انتها در نظر گرفته شود
ج - در صورت اجبار برای نصب پله و استفاده از
آن ، حتی الامکان از آمترین تعداد پله ها برای رسیدن به واحد
مسکونی استفاده گردد وپله ها باید دارای آف به اندازه ٢٨
١٢٠ سانتیمترو عرض حداقل ١٥ نتیمترو ارتفاع سا ٣٢ الی
سانتیمتر بصورت یکنواخت و بدون پخ در لبه پله و غیرلغزنده
باشد واز اختلاف رنگ بین کف و پاخور پله ها استفاده شود و
نرده های مناسب به ارتفاع ٦٠ الی ٨٥ سانتیمتر و قطر ٥
سانتیمتر در دو طرف راه پله و در راه پله های عریض در وسط
آن نصب گردد همچنین از علائم حسی در آف راه رو قبل از ورود
به قفسه پله برای هشدار به نابینایان استفاده شود و در
آنار عرضی پله تعبیه لبه مخصوصی برای جلوگیری از لغزش عصا
لازم است درضمن حداآثر تعداد پله بین دو پاگرد ١٢ عدد می
تواند باشد و هر پاگرد حداقل عمقی برابر با ١٢٠ سانتیمتر
باید داشته باشدو پاگردها باید دارای مساحتی با ظرفیت چرخش
٣٦٠ درجه ای برای ویلچر باشند. زنگ اخبار در نقاط مختلف
تعبیه شود.وپله ها باید دارای روشنایی مناسب وکلیدهای لامپ
در نقاط مختلف نصب شوند.
٣ - نکات مهم در باره طراحی و مناسب سازی درب ورودی به
داخل واحد مسکونی و تجهیزات هال واتاقهای خواب
در طراحی درب ورودی به داخل منزل باید فضای لازم
برای مانور ویلچر در نظر گرفته شود. ودستگیره و قفل درب در
ارتفاع مناسب تعبیه شود.وطراحی فضاهای داخلی هال باید
بنحوی باشد آه دسترسی افراد جانباز و معلول به آلیه بخشهای
داخلی هال امکان پذیر باشد و در صورت وجود اختلاف سطح در
کف راهرو ها باید از سطح شیبدار بصورت مناسب استفاده شود
و شیبراه های داخلی هال از نسبت ١ به ١٢ و عرض راه روها
از ١٥٠ سانتیمتر آمتر نباشد و پوشش آف از مواد غیر لغزنده و
راحت باشد. بعلاوه در بخش های مختلف هال سعی شود از رنگ بندی
کف بصورت متفاوت استفاده شود واز نصب موانع مختلف در راه
رو ها اجتناب شود ودر هال و اتاقها در صورت استفاده از
فرش یا موآت حتما از چسبیدن آن به کف اطمینان حاصل
نمآید نور راهرومناسب باشد حتی الامکان پیچ و خم های هال آم
باشد. چیدن مبلمان به صورتی انجام گردد آه فاصلة مناسب جهت
مانورویلچر آسان باشد، پنجره ها درکلیه نقاط منزل باید
دارای دستگیره هایی در دسترس باشند و حتما همة آنها به داخل
باز شوند. پرده ها سبک و با ریل های سالم در نظر گرفته
شوند. در چند نقطه ازسوئیچ تلفن استفاده شود. تلفن های
دیواری و بی سیم بهترین انتخاب ها می باشند .در اتاق خواب
از نور مناسب توسط یک یا چند لامپ آه آلیدی در ابتدای اتاق
دارند استفاده شود. این آلید باید درسمت عکس باز شدن درب
قرار داشته باشد و برای لامپ اصلی اتاق حتما یک کلید در
دسترس فردیکه در حالت خوابیده روی تخت قرار دارد، داشته
باشد. در اتاق خواب ، تخت حتماَُاز سه جهت فضای باز داشته
باشد . البته باز بودن از دوجهت نیز برای خوابیدن کافی می
باشد تخت حتما بدون نرده باشد.ارتفاع تخت قابل تنظیم بوده
تا نسبت به ارتفاع ویلچرهماهنگ شود و تخت بایدحتما وضعیت
ثابتی داشته باشد . تخت های چرخ دار به هیچ وجه توصیه نمی
شوند.در ضمن حتماُ در زیر تخت فضای خالی باشد تا قسمت پایی
ویلچر در این فضا قرار گیرد و در کنار تخت و در سمت دست غالب
فرد، یک میز آوچک با ارتفاعی مناسب جهت قرار دادن وسائل
لازم در نظر گرفته شود. آمد یا دراور داخل اتاق در ارتفاع
مناسبی تعبیه شود. در زیر آمد جای آافی برای قسمت پایی
ویلچر منظور شود. اگر از تلویزیون در اتاق خواب استفاده
می آنید حتماکنترل دار باشد. بعلاوه وجود یک یخچال کوچک در
کنار تخت و نیز یک آینه تمام قد در اتاق خواب ایده آل می
باشد.
٤ - نکات مهم در باره طراحی و مناسب سازی سیستمهای بهداشتی
حتی الامکان دستشویی و حمام در اتاق خواب یا
چسبیده به آن در نظر گرفته شود و حداقل اندازه سرویس
بهداشتی ١٥٠ الی ١٧٠ سانتیمتر و درب آنها باید به بیرون بازشو
بوده و بدون آستانه یا بیش از ٢ سانتیمتر آستانه نداشته
باشد ، نصب سینک توالت در ارتفاع ٤٥ سانتیمتری از آف و
دارای دستگیره در دوطرف در ارتفاع ٧٠ سانتیمتری باشد. همچنین
ارتفاع دستشویی از آف ٨٠ سانتیمتر و حداقل ٤٥ سانتیمتر عمق
بدون مانع در زیر دستشویی در نظرگرفته شود و شیرهای
دستشویی بصورت اهرمی و ارتفاع لبه پایین آینه ازکف٩٠
سانتیمتر و حداکثر ارتفاع میله حوله و جای صابون ازکف٨٠
سانتیمتر باشد . لامپ دستشویی و توالت از بیرون کلید
داشته باشدودر جهت مخالف درب از بیرون باشدو در داخل فضای
لازم برای آنار رفتن ویلچر وجود داشته باشد. و حتی الامکان
درب بین دستشویی و توالت برداشته شود ودرکنار توالت و در
قسمتی که فرد راحت تر است ، میلة مناسب با استانداردهای
ذکر شده در مورد فاصلة آن با دیوار نصب گردد. کاغذ توالت
در مکان مناسب نصب شده و سینک توالت حداقل از دو طرف ،
فضای لازم داشته باشد میلة حوله در ارتفاع مناسب نصب
شود رخت آن حمام از فضای لازم برخوردار باشدو در صورتیکه
حوله یا لباسهای تمیز را آویزان می آنید ارتفاع در دسترس
بودن را، در نظر بگیرید. لامپ داخل حمام از رخت آن کنترل
شود. اگر از صندلی حمام استفاده شود باید این صندلی ارتفاعی
برابر با ویلچر داشته باشد ارتفاع شیرها و سوئیچ دوش مناسب
در نظر گرفته شود.ووسایل حمام در ظرفی مخصوص و در نزدیکی
صندلی قرار داده شود.
٥ – نکات مهم در باره طراحی و مناسب سازی سیستم آشپزخانه
در آشپز خانه باید ازکف پوشهای مناسب استفاده
شود. و سینک ظرفشویی در ارتفاعی مناسب وجای خالی در زیر
داشته باشد،کلیدهای لامپ و تهویه در دسترس باشند.ودر قسمت
پایین کابینت ها فضای لازم برای قسمت پایی ویلچردر نظر
گرفته شود و روی کابینت ها عمق زیادی نداشته باشد تا همة
قسمت های آن در دسترس باشند. یخچال و فریز را زیاد بلند
انتخاب نکنید و فضای لازم را برای این افراد بخصوص در جهت
مخالف باز شدن در، در نظر بگیرید. استفاده از اجاق های
برقی بهتر و ایمن تر از اجاق های گازی است وارتفاع اجاق چنان
بالا نباشدکه جابجایی ظروف را دچار اشکال آند. استفاده از
سماور برقی بسیار بهتر از سماورهای نفتی و گازی است ، ارتفاع
سماور را همیشه در نظر بگیرید برای ماشین لباسشویی فضای آافی
برای حرآت ویلچر و در سه طرف آن درنظر گرفته شود و فضای
خالی قسمت زیرین را هم برای قسمت پایی ویلچرفراموش
نکنید. و نهایتا برای افرادی آه از ویلچر استفاده می آنند
باید آلیه آلید های آنترل وسائل گرمازاو سرمازا و برق
اضطراری در دسترس او باشد.
در پایان امیداست این مقاله بتواندکمکی هرچند ناچیز در
جهت مناسب سازی طراحی محیط های شهری و واحدهای مسکونی ایجاد
کندزیرااجرای آنها نه تنها لازم، بلکه امری ضروری جهت کمک
به آسب استقلال فردی و اجتماعی جانبازان و معلولین می باشد
چنانچه تحقیقات نشان داده است که بازتوانی و دستیابی
معلولین به استقلال در زمینه زندگی فردی و اجتماعی بدون
سازگاری محیط زیست غیر ممکن بوده و در صورتی که وضعیت خاص
جسمانی و معلولیت این افراد در طراحی شهری و تجهیزات
مسکونی و تفریحی در نظر گرفته شود شخص معلول قادر خواهد
بود کلیه امور زندگی خودرا به تنهایی و بدون کمک و دخالت
دیگران انجام دهد
فهرست منابع
١ – افسانه قانع ، مناسب سازی محیط های شهری برای معلولان
، همایش سراسری در استان قم
٢ - مرکز عالی پژوهشهای تجهیزات پزشکی و مهندسی توانبخشی
جانبازان بنیاد مستضعفان و
جانبازان [دولتی]
٣ - مهندس محمود خسروی وفا عضو شورای شهر تهران و رئیس
فدراسیون جانبازان و معلولان
آشور(معلولین درشهر)
٤ - لیلا خاآسار (شهر برای معلولان نیست )
٥ – ع ، مرادی ،خدمات شهری و معماری برای معلولین ،
انتشارات بخش مهندسی پزشکی سازمان
. پژوهشهای علمی و صنعتی ایران ١٣٦١
٦ – قائم گیسو ، فضای شهری و معلولین ، مرآز تحقیقات
ساختمان ومسکن
٧ – ضوابط و مقرارت شهرسازی و معماری برای معلولین جسمی و
حرآتی ، انتشارات مرآز
. تحقیقات ساختمان و مسکن تیرماه ١٣٦٨
٨ - آرش امین زاده،متاسب سازی محیط برای افراد مبتلا به فلج
pennik٢@yahoo.com یکطرفه بدن
به نام خدا
تالیف:
دکتر سید رحمان اقبالی 1
جهت ارائه در
همایش ملی مناسب سازی محیط شهری
1 ) عضو هیات علمی دانشکده معماری و شهر سازی و مدیر تحصیلات تکمیلی دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره)
نشانی ها برای تماس:
0281 378 00 مدیریت تحصیلات تکمیلی، دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره)، قزوین، ایران تلفن/ نمابر: 66
E-mail: r_eghbali@iaara.org.ir
مقدمه
مناسب سازی محیط های شهری از جنبه های گوناگون قابل توجه و بررسی است: از رویکرد های
اجتماعی- فرهنگی تا مسائل کالبدی، از ملاحظات زیست محیطی تا قوانین و مقررات معماری و
شهرسازی و از چگونگی های مدیریتی تا امکانات مالی و اقتصادی. آنچه در این مقاله ضمن تاکید بر اهمیت و لزوم بازنگری روش ها و کیفیت های معیارشده کنونی در ایجاد و نگهداری فضاهای
شهری مد نظر قرار دارد، ضرورت تغییر باورتفوق و تقدم اتومبیل به نفع امکان بهره وری پیاده از
فضاهای شهری و به رسمیت شناختن حق شهروندان اعم از زنان، کودکان، سالمندان و افراد با
توانمندی های محدود حسی و حرکتی در بهره مندی پیاده از محیط های مناسب شهری است.
بنظر می رسد انگاره تقدم سواره بر پیاده و توانمند بر کم توان نزد اکثر مدیران شهری و متولیان
ساخت و ساز شهرها، اگر نه بصورتی آگاهانه، دست کم به شکلی پیشامد وار و سهوی شرایطی
مشابه را در همه شهرهای کشور بوجود آورده است که همانا امکان بسیار محدود و نامناسب
بهره وری از فضاهای شهری بصورت پیاده است که حالت مناسب آن تضمین کننده آسایش،
تندرستی، بهداشت روانی، پویایی و پایداری شهری، تعامل فرهنگی، عدالت اجتماعی و رضایت و
شادمانی مردمان است.
طرح مساله یکی از مهمترین مشکلات محیط های شهری اکثریت قریب به اتفاق شهرهایی از کشور که نگارنده این مقاله نه بعنوان یک پژوهشگر معماری و شهرسازی بلکه همچون شهروندی که تجربه حضور،اقامت و سکونت در آنها را داشته است، مشاهده تقدم سواره بر پیاده در هر دو صورت کالبدی و رفتاری بوده است. اولی نتیجه اقدامات عملی شهرسازانه و دومی پیامد اجتماعی-فرهنگی ناشی ازآن است. در فقدان به رسمیت شناخته شدن حقوق شهروند پیاده توسط مدیران شهری که خود میتواند ناشی از تلقی ایشان از شهر یا مواجه بودن با انبوهی از مشکلات روزمره اداره شهرها باشد،شهروندان نیز به تدریج و تحت شرایط واقعی، برتری سواره بر پیاده را همچون یکی از اصول بدیهی زندگی شهری پذیرفته و همانگونه نیز رفتار میکنند. از جمله میتوان به رفتار پرخاشگر و تهاجمی سواره ها نسبت به پیاده در خیابان یا حرکت موتورسوارها در پیاده رو ها و پارک ها اشاره کرد. در کنار این آسیب های اجتماعی که تاثیرات و پی آمدهای آن فقط به همین مساله محدود نمی شود،فقدان قوانین و ضوابط لازم و ناظر بر ایجاد حداقل کیفیت های مورد نیاز معابر پیاده در شهرها،زیان های اقتصادی قابل ملاحظه یی را به دنبال دارد. به این معنی که علیرغم ایجاد پیاده رو درحاشیه معابر سواره، به دلیل عدم توجه به استاندارد های اولیه در طراحی و اجرای پیاده رو ها، عملاً آنها را به فضاهایی غیر قابل استفاده تبدیل کرده و هزینه ها و اراضی مربوط به احداث چنین پیاده روهای نامناسبی در واقع تلف شده تلقی میگردد.
تجربه ثابت کرده است که تدوین و وضع قوانین و مقررات شهری بدون اهتمام و عزم بر اجرای آن
ارتقای کیفیت Ĥ ها نمی تواند به تنهایی تضمین کننده بهبود کیفیت های محیط های شهری و م
زندگی در شهرها باشد. هر چند ضوابط و معیارهایی برای طراحی فضاهای مناسب شهری برای کم توانان جسمی- حرکتی وجود دارد ولی تا کنون توجه جدی عملی به آن نشده و حتی بنظر میرسد مشکلاتی که در امکان حرکت پیاده در شهرها وجود دارد فراتر از ملاحظه استانداردهای بهره وری کم توانان جسمی- حرکتی از فضاهای شهری بوده و عامه مردم در استفاده از پیاده روها دچار مشکلات عدیده می باشند. ملاحظه عده کثیری از شهروندان که در کناره های داخلی معابر سواره به صورت پیاده حرکت می کنند می تواند در این خصوص مورد توجه قرار گیرد.
پس این خطر وجود دارد که در اثر سهل انگاری و غفلت از ملاحظاتی که در ظاهر کوچک و کم
اهمیت می نمایند ضرر و زیانی هنگفت بر کیفیت زندگی شهری وارد آید. مشاهدات نشان میدهند که تفاوت بین محیط های شهری مناسب و نامناسب عمدتاً در چندی ها و چونی هایی است که بطور معمول در آمار ها و بیلان های کاری مدیریتی جایگاهی نداشته و قابل ارایه نیستند. اما همین کمیت ها و کیفیت های ظریف است که تفاوت هایی را باعث می شوند که موجب افتراق و تشخیص مدیریت های شهری کارآمد، حساس و مسئول از مدیریت های شهری پیش پا افتاده از یک سو و تمایز محیط های شهری فعال، سرزنده و مناسب از محیط های شهری منفعل، ناکارآمد ونامناسب از سوی دیگر است.
رویکرد
به عنوان یک معمار و طراح شهری تردیدی ندارم که مراحل طراحی و اجرای کالبدی فضاهای
شهری هر چند از هر دو جنبه آفرینشی و مهندسی در کیفیت محیط شهری نقش اساسی ومحوری دارد اما تحقق ارتقای کیفیت فضاها و مناسب سازی محیط های شهری در گرو ایجاد رویکرد مشترک نزد مردم، طراحان، سازندگان و مدیران شهری نسبت به شهر و فضاهای شهری مناسب، وجود قوانین و مقررات لازم و کافی در تامین کیفیت های مطلوب کالبدی- کاربردی محیط های شهری و عمل به مقررات و ضوابط نیل به چنین کیفیت هایی است. کیفیت های مطلوب کالبدی- فضایی فراهم کننده زمینه بهره وری مناسب و این امر خود موجب اصلی رضایت و خشنودی و آسایش و سلامت شهروندان است. بنابر این آنچه که بیش از همه در اینجا ضروری مینماید مساله آموزش است: آموزش همگانی دانش های شهری و شهروندی بمنظور ارتقای فرهنگ شهرنشینی که با خود بهبود کیفیت های محیطی و فضایی شهرها را نیز در شکلی نهادینه به همراه خواهد داشت.
بنابر این پیشنهاد اینجانب از طریق این مقاله به همایش مناسب سازی محیط های شهری با توجه به هدف از تشکیل آن که عبارت از تبیین راهکارهای ارتقای کیفیت زندگی در شهرها میباشد،تمرکز بر امر آموزش همگانی دانش های شهری و شهروندی به ویژه به مدیران شهری است.
بدیهی است که نوع و نحوه این آموزش ها با توجه به مخاطبان می بایست از برنامه، محتوا و تکنیک های متناسب برخوردار بوده و لذا بحث در مورد جزییات آن نیازمند فرصتی دیگر است.
در ادامه برای روشن شدن کاستی هایی که در تاکید بر امکان بهره وری مناسب پیاده از محیط ها و فضاهای شهری به آن ها اشاره شد، مطالعه میدانی از بعضی معابر پیاده بخش هایی از شهرهای تهران به مثابه پایتخت و قزوین به عنوان یکی از شهر های بزرگ کشور ارائه و به اختصار مورد بحث قرار میگیرد.
بررسی نمونه ها نمونه نخست مربوط است به وضعیت پیاده رو شمالی محور ارتباطی بزرگراه آل احمد در حدفاصل بزرگراه های شیخ فضل اله و اشرفی اصفهانی واقع در منطقه دو در شمال غرب شهرتهران. عکس های گرفته شده از پیاده رو مذکور بخوبی نشان میدهد که چگونه استفاده از این پیاده رو نه فقط برای کم توانان حسی – حرکتی، سالمندان، کودکان و زنان دارای فرزندان خرد سال بلکه برای عموم شهروندان بسیار دشوار و حتی ناممکن است. در حالی که پیاده رو مذکور بیش از 3 متر عرض دارد ولی به دلیل شکست های پلکانی عمیق و متعدد در طول آن وضعیتی عجیب و البته نامناسب و غیر قابل استفاده دارد. این وضعیت به دلیل عدم توجه به مسائل ابتدایی طراحی و شیب زمین در نحوه استقرار واحد های مسکونی بلافصل در فقدان ضوابط طراحی شهری حادث شده است. سئوال ساده یی که در اینجا مطرح میشود این است که این پیاده رو برای چه احداث شده است؟
تصویر 1 – پیاده رو ضلع شمالی بزرگراه آل احمد با نگاه به شرق
وضعیت پلکانی پیاده رو و اختلاف زیاد بین سطوح تداوم معبر را از میان برده و آن را عملاً غیر قابل استفاده کرده است.
ماخذ تصویر: نویسنده مقاله
تصویر 2 – همان پیاده رو
اهالی محل برای جبران اختلاف سطح پیاده رو قطعاتی از
مصالح ساختمانی را روی هم قرار داده اند. خط کش اندازه
گیری مشخص کننده مقدار اختلاف سطح است.
ماخذ تصویر: نویسنده مقاله
تصویر 3 – همان پیاده رو
اندازه گیری نشان میدهد که 64 سانتی متر اختلاف بین دو
سطح شکسته شده پیاده رو وجود دارد. پرتگاهی در مسیر
پیاده.
ماخذ تصویر: نویسنده مقاله
چنانچه فرض شود پیاده رو مورد بحث به طرزی ناخواسته در پی توسعه های معابر شهری سواره در جوار بزرگراه قرار گرفته و از این رو کارآیی و علت وجودی خود را به مقدار زیادی از دست داده
است میتوان به پیاده رو خیابان ضلع شمالی بلوک های مسکونی بلافصل که خیابانی کاملاً محلی و برای دسترسی ساکنان است مراجعه و وضعیت آن را مورد بررسی قرار داد. بررسی ها نشان می دهند که پیاده رو این خیابان به نام گلبرگ 2 نیز از لحاظ امکان بهره وری وضعیتی مشابه داشته و بطور کلی نامناسب و غیر قابل استفاده است. در اینجا مجدداً تقدم سواره بر پیاده در عمل و واقعیت مشهود است.
تصویر 4 –پیاده رو ضلع جنوبی خیابان گلبرگ 2 با نگاه به غرب
پیاده رو این خیابان دسترسی محلی در فقدان قوانین و مقررات
شهرسازی مناسب و عدم وجود ضوابط طراحی شهری در باور به
تقدم و تفوق سواره بر پیاده عملاً از دست رفته و غیر قابل
استفاده است.
ماخذ تصویر: نویسنده مقاله
تصویر 5 – همان پیاده رو با نگاه به شرق
در تمام مسیر پیاده رو موانع ناشی از احداث شیبراهه های تند برای
دسترسی اتومبیل به داخل پارکینگ های واحد های مسکونی امکان
بهره وری پیاده را منتفی کرده است. در واقع پیاده رو بهانه یی است
برای ایجاد فاصله لازم برای ورود اتومبیل به داخل ساختمان
ماخذ تصویر: نویسنده مقاله
نمونه دوم مربوط است به وضعیت پیاده رو شمالی محور ارتباطی بلوار مرزداران در حدفاصل بزرگراه
های شیخ فضل اله و اشرفی اصفهانی واقع در منطقه دو در شمال غرب شهرتهران. عکس های
تهیه شده مربوط به این پیاده رو وضعیت تا حدودی بهتر از نمونه قبلی ولی همچنان با مشکلاتی
مشابه را نشان می دهند.
تصاویر 6 و 7 – پیاده رو ضلع شمالی بلوار مرزداران با نگاه به شرق
حالت پلکانی پیاده رو و عدم طراحی مهندسی لازم در جبران اختلاف سطح با شیب مناسب بهره وری پیاده از آن را دشوار و
بویژه برای گروه های خاص شهروندان از جمله کم توانان حسی- حرکتی حتی ناممکن می کند. میتوان خطرات استفاده از این
معبر را در شب و در فصل زمستان متصور شد. ماخذ تصویر: نویسنده مقاله
تصویر 8 – پیاده رو ضلع شمالی بلوار مرزداران با نگاه به غرب
در فقدان طراحی و مهندسی مناسب شهری اختلاف سطح هایی بدون دلیل حتی نا موجه نیز ایجاد می شود. نتیجه، اتلاف
زمین، هزینه و عدم امکان استفاده مناسب پیاده از فضای شهری و به خطر افتادن سلامت جسمی و روانی شهروندان است.
ماخذ: نویسنده مقاله
نمونه سوم بررسی وضعیت پیاده رو در بلوار مطهری واقع در شهر قزوین است. این بررسی نشان می دهد که مساله مورد بحث محدود به کلان شهر تهران نبوده و در شهری مانند قزوین که یکی از
شهرهای بزرگ کشور و مرکز استان می باشد نیز وجود دارد. این نکته از این جهت نیز حائز اهمیت
است که وضعیت و کیفیت های شهری در پایتخت بر اساس تئوری الگو برداری از بالادست چگونه
می تواند در شهرهای بزرگ و از طریق آنها در شهرهای کوچکتر موثر باشد. تصویر های تهیه شده
از پیاده رو بلوار مطهری قزوین وضعیت مشابهی با نمونه های ارائه شده در تهران را نشان می دهد.
وضعیت های پلکانی از یک طرف و شیبراهه های متعدد ورود اتومبیل به بلوک های مسکونی
بلافصل که تداوم مسیر پیاده را قطع می کنند در مجموع امکان بهره وری مناسب از پیاده رو را به
شدت تحت تاثیر قرار میدهد. در قزوین که شهری هموار است احداث پیاده رو های ناهموار کار
دشوارتری بنظر می آید. مجدداً فقدان مقررات و ضوابط مناسب شهرسازی و عدم وجود طرح های
شهری در حد فاصل مقیاس های شهرسازانه و طرح های معماری، عدم توجه به حقوق شهروندان
در بهره وری پیاده از محیط های شهری و ایده تقدم سواره بر پیاده نتایج مشابه و نامناسبی را به بار آورده است.
در تصاویر 9 و 10 و 11 سه منظر پیاپی از پیاده رو ضلع شمالی بلوار مطهری شهر قزوین با نگاه
به شرق ارائه شده اند. تصاویر نشان دهنده تعدد و تکرار حالت پلکانی و انقطاع تداوم مسیر است.
ضمن آنکه در بعضی مواضع حداقل کف سازی لازم نیز در پیاده رو انجام نشده است. عریض بودن
پیاده رو هیچ کمکی به مناسب بودن آن نکرده و مشخص نیست که کف حیاط های مجموعه های
مسکونی مجاور به چه علتی در سطح بالا تری از پیاده رو قرار گرفته اند که خود موجب شده است
تا عرض پیاده رو به مصرف شیبراهه های ورود اتومبیل به مجموعه های مسکونی برسد.
از بالا به پایین تصاویر 9 تا 11 – سه منظر
پیاپی از پیاده رو ضلع شمالی بلوار مطهری
رویکرد های مشابه نتایج و پیامد های مشابه
به بار می آورند. ماخذ تصاویر: نویسنده مقاله
نتیجه گیری
همانگونه که ملاحظه شد در نمونه هایی که مورد مطالعه قرار گرفته اند مساله ای واحد با شدت
های کم و بیش وجود دارد که عبارت است از بی توجهی یا ناتوانی نسبت به ایجاد پیاده رو های
مناسب که شهروندان بتوانند با آسودگی و به نحوی رضایتبخش از آن بهره مند شوند. همچنین
ملاحظه شد که این کاستی ها چه خطرات و محدودیت های مضاعفی را برای عموم شهروندان و از جمله گروه های خاص با محدودیت های حسی و حرکتی ایجاد می کند. چنانچه هزینه های احداث چنین پیاده رو های غیر فابل استفاده یی به علاوه هزینه های ناشی از پیامد های بعدی آن شامل هزینه های درمانی آسیب دیدگان مستقیم (در اثرسقوط از اختلاف سطح ها یا لیز خوردن در شیبراهه های اتومبیل رو که امتداد پیاده رو را قطع می کنند) و هزینه های درمانی و جبرانی
آسیب دیدگان غیر مستقیم (شامل آن دسته از عابران پیاده که به دلیل عدم امکان استفاده از پیاده رو ها در حاشیه خیابان ها پیاده روی می کنند و دچار سانحه می شوند یا گروهی از شهروندان که مجبور به خانه نشینی و کم تحرکی مفرط می شوند) در نظر گرفته شود، می توان نتیجه گرفت که عدم توجه به مساله یی که از نظر سازندگان و مدیران شهری کم اهمیت مینماید چگونه ممکن است هزینه های هنگفتی را به جامعه تحمیل کرده و نارضایتی شهروندان را نیز به همراه داشته باشد.
مناسب سازی محیط های شهری بویژه با تاکید بر امکان بهره وری پیاده از فضاهای شهری
مقوله یی کاملاً جدی است که از جهات اجتماعی، اقتصادی و بهداشتی در زندگی شهروندان و
جامعه شهری تاثیر عمده و نقشی برجسته دارد. گرچه بهره وری پیاده از شهر به هیچ وجه محدود
به پیاده رو ها نبوده ولی ساده ترین شکل آن به شمار می رود و هنوز در شهر های ما نهادینه نشده واز استاندارد های کیفی لازم فاصله دارد، لازم است تا به عنوان یکی از زمینه های راهبردی مناسب سازی محیط های شهری تلقی شده و در خصوص آن اقدامات ضروری شامل تدوین و تحکیم مقررات و ضوابط مناسب معطوف و ناظر به این مقوله، احیای طرح های شهری با مقیاس های بینابینی شهرسازی و معماری در جهت ملاحظه و حل مسائل قبل از احداث و نهایتاً آموزش همگانی دانش های شهری به ویژه به مدیران شهری در راستای ارتقای فرهنگ شهرنشینی و کیفیت زندگی در شهر ها به عمل آید.
* عضو هیات علمی دانشکده معماری و شهرسازی و مدیر تحصیلات تکمیلی دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)