ضرورت اولویت بندی معابر شهری

بنام خدا
دکتر میترا حبیبی
 مقدمه: عضو هیأت علمی دانشگاه گیلان و هنر تهران o
برگزاری همایش ملی مناسب سازی محیط شهری که ارزیابی رویکرد و وسعت اجرای قانون "ضوابط و
مقررات معماری و شهرسازی برای عبور و مرور معلولین" را بعد از گذشت 17 سال از تصویب آن در
دستورکار خود دارد، فرصتی است تا بصورتی جامع و علمی کارنامه طولانی اجرای قانون را در جمعی از
صاحبنظران خبره مورد کنکاش قراردهد. جمع بندی از موانع و مشکلات اجرایی قانون پیش نیاز دستیابی
به روشهای کاربردی قابل تجویز در عرصه گسترش محیط شهری است و متقابلاً وسعت و تنوع موانع
دسترسی د رمعابر و فضاهای شهری کشور، مبین عدم تحقق و اجرای قانون و نتیجتاً ضرورت جستجوی
رهیافتهایی تجویزی است که ضمن کالیبره بودن با شرایط بومی، مسئولین و متخصصین را قادر
م یسازد تا در حیط هی اجرایی، گامهایی واقعی و مطمئن بردارند، بنابراین پردازش جامع و عمیق به
موضوع، می تواند مشروعیت اهداف، نحوه انجام و نتایج همایش را تضمین نماید.
 بیان و اهمیت موضوع:
توسعه شهرنشینی و رشد لجام گسیخته شهرها، نابسامانی و آشفتگی زندگی شهری تصویری کلی است
از زندگی شهروندان معاصر حتی در ابعاد جهانی، بطوریکه کنستانتین دوکسیادیس اشاره دارد
"سکونتگاههای شهری مدتهاست که دیگر رضایت ساکنانشان را فراهم نم یآورند. این مسئله در همه
جای دنیا صادق است. انسان شهری تهی شده از محیط طبیعی، تبعید شده از محیط فرهنگی و گمشده
در سازمان پیچید های که خود خلق کرده، بیش از پیش خود را درمانده احساس م یکند."
شروع دوران مدرن که مترادف با دگرگونی عمده در شیوه های زیست و تولید بود، شهرهای منسجم
را به یکباره بزرگ و پیچیده کرد و ازدحام جمعیت مهاجر به شهرها، آشفتگی را بر چهر هی آنها چیره
گردانید. زمین و مسکن به کالا تبدیل شدند و با تغییر ابعاد دستی و چیرگی انسان بر طبیعت، شبکه
حمل و نقل بعد از سودآوری، مهمترین عنصری گردید که به شهر شکل داده و شهر توسط خیابانهای
وسیع تسخیر گردید.
تحمیل مقیاس حرکت سواره با ماشین، بسیاری از فضاهای شهری را که محل زندگی اجتماعی بود به
گذرگاه و توقفگاه ماشین بدل کرد بطوریکه با فراموشی مقیاسهای انسانی و عملکرد پیاده، حیات مدنی
در فضاهای شهری ک مرنگ یا حذف گردید. از اینرو در ذهن شهروند معاصر، فضاهای صمیمی،
زنده و پویای شهری ماقبل مدرن، سرچشمه شمار زیادی از اسطوره های نوستالژیک و دلتنگی برای
"بهشت گمشد هی" ماقبل مدرن گردید.
از این زاویه احیای حیات مدنی خصوصاً در عرصه فضاهای عمومی شهری مهمترین سرفصل اقدامات
شهرسازانه ای تلقی می شود که در دهه های گذشته اکثر حرفه مندان و علاقمندان جامعه شهری بدان
پرداخته اند، به عبارت دیگر خروج از ب نبست مدرنیت ههای ده ههای گذشته، مستلزم حیات بخشیدن به
فضاهای عمومی شهری ارزیابی م یشود چرا که فضاهای عمومی بعنوان بخشی از عرصه عمومی،
فضاهایی هستند که همگان حق دسترسی به آنها را داشته و بستر مشترکی هستند برای نمایش تعامل
اجتماعی اعضای جامعه از فعالیتهای روزمره تا جشنواره ها. فضاهایی که بیانگر فرهنگ شهری و زندگی
جمعی بوده و برآنها نیز تأثیر می گذارند. فضاهای عمومی در جهت منافع عموم تأمین و توسط یک
سازمان عمومی اداره می شوند.
والزر( 1986 ) در تعریف فضاهای عمومی می گوید "فضای عمومی فضایی است که در آن با غریبه ها
سهیم هستیم، مردمی که اقوام، دوستان یا همکار ما نیستند. فضایی است برای سیاست، مذهب،
دادوستد، تفریح و ورزش. فضایی برای همزیستی مسالمت آمیز و برخوردهای غیر شخصی. فضای
عمومی، زندگی جمعی، فرهنگ شهری و مباحث روزمره مارا بیان م یکند."
فضاهای عمومی شهری، نماد کالبدی حضور اندیشه های اجتماعی  سیاسی رشد یابنده و بالنده است،
فضایی مملو از کثرت و تنوع که زمینه گفتگوهای جمعی را بوجود آورده و با تأکید برحقوق و ارزشهای
فردی از حقوق و ارزشهای جمعی دفاع نموده و نهایتاً تعلق و دلبستگی، خاطرات جمعی و هویت پایدار
شهروندان را تجسم م یبخشد. در این زمینه خیابا نها خصوصاً پیاده را هها و میادین شهری نقش
مهمتری ایفا م یکنند.
لینچ ( 1960 ) خیابان را یکی از عناصر شاخصه شکل شهر دانسته، م یگوید: خیابانها، پیاد هروها،
گردشگاهها و ترعه ها، اینها حلق ههای زنجیری هستند که بیننده در طول آنها به گونه ای عادی، تصادفی
و یا بالقوه در حال گردش است. برای بسیاری از افراد، این نقاط، عناصر مسلط در تصور آنها از
شهراست. مردم شهر را به هنگام گردش در آن نظاره می کنند و دیگر عناصر محیطی مسیرهای
عبوری خود را بهم می پیوندند و سازمان می دهند.
لذا خیابان تنها یک مسیر عبور و مرور نیست، از گذرهای اصلی شهرهای قدیمی تا خیابان های جدید
امروز، خیابان علاوه بر یک عنصر کالبدی برای عبور و مرور، یک واقعیت اجتماعی و بخشی از عرصه
عمومی است. هر خیابان بسته به تراکم استفاده کننده و اختلاط کاربریها سلسله مراتبی از فضای عمومی
تا خصوصی را شامل م یشود.
جین جیکوبز( 1961 ) برزندگی روزمره مردم در خیابانها تأکید داشته و شرط احساس آسایش در خیابان
مملو از غریبه ها را احساس امنیت م یداند و نظارت دائمی مردم بر خیابان را پاسدار امنیت خیابان
ارزیابی م یکند.
از آنجا که ادراک محیطی بسته به شیوه ی جابجایی انسان تغییر می کند، پیاده روی بدلیل سرعت کمتر
بیشترین نزدیکی را به محیط داشته و اجازه می دهد فرآیند تفسیر و به خاطر آوردن محیط، منسج متر
باشد. گوردن کالن( 1976 ) می گوید: مردم از طریق حرکت و نگاه کردن به شهر از آن لذت می برند،
پس لازم است با اولویت دادن به پیاده روها و اتصال و پیوستگی آنها شهر را برای حرکت پیاده آماده
نمود. لینج( 1981 ) م یگوید: خیابانها و پیاده راهها به امیدها و شادی های مردم و به احساس اجتماعی
ایشان فرصت بروز م یدهند.
بنابراین حیات مدنی تنها با امکان حضور پیاد هی همه مردم ووجود پیاده راههای مناسب و مطلوب در
شهر امکان پذیراست، و نتیجتاً با توسعه عرصه های عمومی شهری انسجام اجتماعی محقق می گردد.
اما باید دانست که ایجاد انسجام اجتماعی مستلزم، ایجاد فرصت برای همه ی مردم است تا از طریق
دسترسی به منابع مالی، فرهنگی و اجتماعی و از طریق مشارکت در روند تصمیم گیری و روابط
اجتماعی بتوانند به هویت فردی و اجتماعی دست یابند و متقابلاً فقدان انسجام اجتماعی همواره به ایجاد
تمایز و شک لهای جدید محرومیت منجر گردیده، حیات مدنی را دچار اختلال می نماید. لذا امکان
حرکت آزادانه و ایمن در سطح فضاهای عمومی شهری زیربنایی ترین شرط کالبدی احیای حیات مدنی
در عرص ههای زندگی شهری است.
یان گل( 1987 ) در این زمینه می گوید: راه رفتن برای مردم مفرّح است. اما اگر مشکلات آن
برجنب ههای دلپذیرش غلبه کند، به پیاد هروی رغبتی نشان نخواهند داد.
دوکسیادیس( 1974 ) در این باره عقیده دارد: اولین تقاضا و نیازمندی انسان، آزادی برای حرکت است،
در غیر اینصورت او در یک زندان اسیر است. این آزادی از اصل به حداکثر رساندن ظرفیت ارتباطات و
برخوردها به معنای به حداکثر رساندن حق انتخاب در محیط نشأت می گیرد. حقی که هرکس بدون
توجه به رنگ، جنس، سن، نژاد و توانایی در حرکت برای زندگی کردن بدان نیاز دارد. هرکس باید
اجازه داشته باشد هرچقدر دور که می خواهد و تا آنجا که آرزو م یکند بدون کمک دیگران برود.
انسان باید بتواند جهان را بصورتی سازمان یافته و از طریقی امن تجربه کند، آزادی حرکت حتی در یک
فضای سازمان یافته، انسان را راضی نمی کند، مگراینکه در امنیت باشد و از این زاویه است که شهرباید
بهترین رشد و تعالی همه شهروندان را در شرایط امنیت و آزادی ضمانت کند و بنابراین ضروری است
که شهر با محدودیتها و تواناییهای انسان و مقیاس او تطابق یابد، درست همانگونه که خیاط لباسی را به
تن ما اندازه م یکند.
اما راه رفتن نیازمند فضاست، باید بتوان آزادانه و بدون برخورد با موانع و فارغ از مزاحمتهای فیزیکی
یا ازدحام مردم، قدم زد. تحمل انسان در برخورد با موانع و حرکت موجی از میان آنها محدود است.
لذا تأمین دسترسی مناسب همه شهروندان به فضاهای شهری زیربنای بهره وری آنها از مواهب شهری
است و ضرورتی انکارناپذیر در توسعه عرصه های عمومی و زندگی جامعه شهری تلقی م یشود. در
حالیکه شرایط فیزیکی و کالبدی و نحوه توسعه شهر به فضاهای شهری ایران، این ویژگی را تحمیل کرده
که امکان دسترستی شهروندان به آنها و بهر هوری از مواهب شهری با محدودی تهای بسیار مواجه
است. بطوریکه ابتدایی ترین و در عین حال مهمترین عامل دسترسی به فضای شهری سرزنده که همان
امکان حرکت کردن در این فضاهاست، بدلیل عدم تطابق آنها با استانداردهای حرکت انسان، به سختی
ممکن می گردد.
این مسئله برای گروه های محرومتر اجتماعی که با محدودیتهای بسیاری در حرکت مواجه اند به شکلی
حاد تبدیل شده، بطوریکه دسترسی این گروه را به بسیاری از فضاهای عمومی شهری و در نتیجه
بهر همندی از امکانات زندگی و فعالیت شهری، غیرممکن ساخته است. ازجانب دیگر فراگیری اجتماعی
موضوع با توجه هرم سنی جامعه و با احتساب خردسالان، زنان باردار، بیماران موقت، سالمندان،
جانبازان و معلولین مادرزادی و حادث های، مبین این نکته است که پوشش جمعیتی این گروه برشمرده از
شهروندان حداقل حدود 60 % قابل تخمین است. گروهی که با عنوان کم توانان جسمی  حرکتی در
استفاده از فضاهای شهری با محدودیت زیادی مواجه هستند.
فراوانی تعداد این گروه، لزوم مناسب سازی محیط شهری را با محدودیت آنها کاملاً منطقی م ینمایاند.
بنابراین تأمین دسترسی همه شهروندان بویژه گروه های محرومتر اجتماعی به فضاهای شهری در
اولویت عاجل یک تدبیر شهرسازانه جهت حصول به فضاهای شهری مطلوب و سرزنده م یباشد.
 مبانی نظری:
از دیدگاه نظری حق استفاده همگان از محیط شهری و طبیعی، حقی است که احقاق آن براساس اصل
عدالت و به موجب بنیانهای اعتقادی، حقوق فردی و هستی انسان، جهت تعادل و تعامل در محیط
اجتماعی، ضروری است.
چنانچه مطابق تعاریف سازمان ملل"عقب ماندگی" فقدان یا محدودیت فرصتها در راه مشارکت در
زندگی اجتماعی در سطحی همانند دیگران، تعریف شود، لذا رفع تبعیض از گروههایی که بدلایل
متفاوت از غالب مواهب شهری بی بهره مانده اند و از عدم تناسب کالبد فضاهای شهری با
محدودیتهای خود در تنگنا بود هاند، ضروری بوده و این ضرورت ایجاب م یکند تا توجه به گرو ههای
ضعیفتر اجتماعی نظیر کم توانان جسمی  حرکتی در اولویت قرارگیرد، چراکه فقدان یا محدودیت
فرصتها به عدم مشارکت و عدم احساس خوشبختی تبعیض واقع شدگان منجر شده و خود مانعی در
جهت بروز شهری متباین و مملّو از تنوع م یگردد.
مفهوم تأمین عدالت در زندگی شهری، قبل از هرچیز معطوف به ایجاد تعدیل و برابری به نفع
گروههایی است که در شرایط هم زمانی و هم مکانی، نسبت به سایرین از فرصت محدودتری در
بهر هوری از امکانات قراردارند.
برقراری عدالت، مستلزم پذیرش منطق و تفکر چند صدایی (کثرت گرا) گفتمان، مشارکت،
قانو نمداری، فردباوری و در یک کلمه حضور جامعه مدنی است. تفکری که با ورود نهضتهای اصلاح

طلبانه شهری موجب رشد و تکوین برنام هریزی بعنوان یک فرآیند اجتماعی گردید و پاسخی به تغییرات
و ارزشهای اجتماعی تلقی شد.
بدین ترتیب، اهداف اصلاح طلبانه ی بزرگ جایگزین مهارتهای تکنیکی گردید و منافع هنجاری و ارزشی
از یک نگرش نهادی تبدیل به روش برنامه ریزی گردید و برنام هریزی در جهت بهبود شرایط جامعه و
از بین بردن ب یعدالتی مورد استفاده قرارگرفت.
که از نیمه دوم قرن بیستم مورد توجه متفکرین Advocacy Planning تئوری برنام هریزی حمایتی
قرارگرفت، با تبیین نگرش و نحوه برخورد با بی عدالتی و حمایت از مورد تبعیض واقع شدگان ،
راهبردها و سیاستهای شهرسازان های را تعریف م یکند تا بصورتی ترجیحی اولوی تهای گروههای محروم
مطرح و تعیین گردد و صدای اعتراض محرومین به گوش مسئولین مربوطه برسد.
نفع عمومی بعنوان یک مسئله و موضوع کلیهی در این تئوری به شمار می رود. در این مورد سئوال
مطرح این است، چگونه م یتوان منافع جمع را ارتقاء داد بنحویکه منافع کوتاه مدت و خصوصی افراد نیز
مورد توجه قرارگیرد؟
داویددوف ( 1965 ) در این مورد اعتقاد دارد که ساختار برنام هریزی باید دوگانگی بین رفاه عمومی و
رفاه یک گروه اقلیت را در محاسبات خود منظور نموده و در اجرا هم آن را لحاظ نماید. مدل ارایه
شده توسط وی همانند پی گیری امور حقوقی توسط وکلای مدافع م یباشد. وی اعلام م یدارد که
برنام هریزی حمایتی باید با توسل به این اقدامات در احیای حقوق گروههای محروم عمل نماید.
در اینجا برنام هریز، نقش نمایندگی گرو ههای محروم را ایفا می نماید ولی از موضع آنان به زبانی که
برای مسئولین و تصمیم گیرندگان قابل فهم باشد، دفاع می کند. روشهای مورد استفاده در این مدل،
روشهای وکلای مدافع در امور حقوقی پیشنهاد شده و توصیه گردیده تا برنامه ریز حمایتی شکل و
محتوای مدارک و مستندات دفاعی را به گون های تنظیم نماید تا ضمن انتقال سریع به مخاطب، بیشترین
اثر و نفوذ را ایجاد کند. همچنین مسئولیت آموزش به گروههای ذینفع نیز بر عهده برنامه ریز است تا
در نتیجه افزایش آگاهی اجتماعی زمینه برای انجام برنامه ریزی جمع گرایانه، مهیا گردد.
بنابراین درچارچوب برنامه ریزی حمایتی تأمین عدالت و آزادی کافی در فضاهای شهری برای
گروههایی که بدلیل محدودیتهای حرکتی در تنگنا قرارداشته و عملاً از مواهب شهری بی بهره مانده اند
در اولویت اول متخصصان و برنامه ریزان شهری قرار می گیرد تا زمین هساز سرزندگی و نشاط زندگی
اجتماعی باشد. چنانچه دوهِل( 1984 ) م یگوید "شهرباید ساکنین را قادر سازد تا از مواهب شهراستفاده
کنند"، تحقق گردد.
  ضرورت اولویت بندی جهت مناسب سازی محیط شهری
حرکت روان در معابر و فضاهای شهری، دسترسی آسان به بناها و فضاهای عمومی، دسترسی به
اطلاعات و ... مجموعاً امکاناتی هستند که افراد کم توان را قادر می سازد تا شخصاً فعالیتهای روزمر هی
خود را انجام داده و مستقلاً در زندگی اجتماعی شهر سهیم شوند، چراکه شرکت در فعالیتهای اجتماعی
بدون جابجایی در سطح شهر تقریباً ناممکن به نظر م یرسد، بنابراین مناسب سازی معابر شهری
ب هعنوان شریانهای ارتباطی از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و ابزار تحقق "فرصت برابر" در جامعه
میباشد.
اکثر مواد قانونی مندرج در مصوبه سال 68 ، ناظر بر مناسب سازی شبکه معابر و فضاهای شهری است،
ضمن اینکه مناسب سازی ساختمانهای عمومی و دسترسی به آنها را نیز از نظر دور نداشته است.
حوزه شمول وسیع قانون که کلیه معابر شهری و روستایی و ساختمانهای عمومی را در بر م یگیرد
خصوصاً با توجه به این مهم که در حال حاضر استفاده مطلوب و روان از شبکه فوق حتی برای افراد سالم
نیز نامیسر است، ایجاب می نماید تا با توجه به دلایل زیر، مناسب سازی محیط شهری از نوعی
اولوی تبندی با توجه به امکانات موجود تبعیت نماید:
الف - محدودیتهای متعدد و متنوع مدیریت شهری نظیر کمبود امکانات مالی و تشکیلاتی
ب - محدودیت های حقوقی و قانونی و لزوم فراهم آوردن شرایط و امکانات قانونی جامع جهت اجرا
پ-  محدودیت های فرهنگی موجود در جامعه، خصوصاً در سطح مسئولین شهری که مناسب سازی
محیط برای کم توانان جسمی  حرکتی را در اولویت اقدامات اجرایی خود ارزیابی نم یکنند
ت - فقدان تشکلهای عمومی و اجتماعی در سطح منطقه و محلات شهری بعنوان پشتیبان و ناظر اقدامات
اجرایی و ترغیب مردم به مشارکت و همکاری با مسئولین
ث - وجود معابر و کوچ ههای تنگ و پیچ در پیچ در مناطق و محلات قدیمی شهری و روستایی که
تعریض و مناسب سازی آنها بسیار پرهزینه و زمان بر است
ج - وجود تپ هها و در ههای طبیعی در بستر شهرها بطوریکه شیب طبیعی زمین از نصاب مورد نظر در
مناسب سازی محیط بسیار بیشتر بوده و انجام آن را با مشکلات اجرایی فراوانی مواجه می کند.
بنابراین با توجه به موارد فو قالذکر، مدل برنامه ریزی برای مناسب سازی محیط تنها با شناخت
اولویت ها و انجام اولویت بندی در شبکه معابر، فضاهای شهری و بناهای عمومی امکان پذیر م یباشد.
سنجه ها یا مؤلفه های مؤثر برای تعیین اولویت ها شامل موارد زیر می باشد:
الف - شناخت اهمیت، حجم و وسعت تردد پیاده در هر معبر از شناخت حوزه ی شمول عملکرد
کاربریهای همجوار آن تبعیت م یکند بنابراین منطقی است که ارزش هر معبر ار درجه اعتبار
فعالیتهای مجاورش سنجیده شود.
ب - کلیه کاربریهای مربوط به انجام فعالیتهای ضروری و اختیاری و اجتماعی شهروندان در معابرشهری،
منطق ارزیابی اهمیت دسترسی تلقّی م یگردد.
پ - شناسایی کاربریهای همجوار معابر، منجربه تهیه فهرستی از انواع بناها و کاربریهای عمومی
میگردد که مطابق قانون باید ورودی مناسب سازی شده داشته باشند و این فهرست به مدیریت
شهری جهت ابلاغ به بناها و نظارت بر اجرای مناسب سازی کمک مؤثری می نماید.
ت - لزوم اجرایی بودن ایجاب می کند تا هرگونه طرح و برنامه ریزی شهری در قالب تولیت اداری
مناطق شهری تعریف گردد و با داشتن متولی اجرایی  اداری، امید به بارنشستن طرحهای
زیربنایی مناسب سازی محیط، افزایش یابد، بنابراین برنامه ارایه شده باید در محدوده مناطق
شهرداری ارایه گردد.
 روش انجام اولویت بندی:
از آنجا که هدف از مناس بسازی محیط شهری دسترسی کم توانان جمعی  حرکتی به معابر و فضاهای
مورد نیاز جهت زندگی مستقل این گروه از شهروندان م یباشد، لذا شناسایی کاربری های مهم از نظر
نیازهای فوری و زندگی اجتماعی آنان در سطح هر شهر اولین قدم اولویت بندی م یباشد. از اینرو کلیه
کاربر یهای شهری با توجه به دوری یا نزدیکی از معیار فوق دست هبندی م یشوند در این ارزیابی امکانات
بهداشتی  درمانی (اورژانس  عمومی) و توانبخشی مهمترین معیار شناخته شده و امکانات آموزشی،
حرف های و شغلی، فرهنگی - اداری، تفریحی، وزرشی و تجاری بترتیب در رده های بعدی قرار م یگیرند

و نهایتاً لیستی از تمامی آنها تهیه می گردد. برای تکمیل اطلاعات با شناخت اهمیت و نوع فعالیت ها، باید
اطلاعات لازم از قبیل انواع امکانات خدماتی، مکان استقرار، حوزه شمول خدمات و غیره از طریق مراجعه
جم عآوری و در این زمینه مجموع های به روز فراهم آید. GIS به ارگا نهای ذیربط و نقش ههای به روز
در مرحله بعد با ارزیابی کارشناسانه و استفاده از رو شهای علمی تحلیل مسائل شهری ارزش وزنی هر
یک از گروه کاربر یها نسبت به تأمین هدف و در مقایسه با یکدیگر سنجیده م یشوند.
(Analytic Hierarchy Process) A. H. P 4 1= استفاده از مدل برنامه ریزی
این مدل یکی از رو شهای ارزیابی چند معیاری بوده و به عنوان یک مدل تصمی مگیری قوی و
تصمیم گیرنده را قادر م یسازد تا براساس A.H.P مطمئن در اولوی تبندی شناخته م یشود. مدل
هدف مورد نظر، فاکتورها و معیارهای موثر دست یابی به هدف را شکل داده و براساس ساختار
حاصله، و تبدیل سنج ههای کیفی به کمی مقایساتی را جهت تعیین اولویت گزین ههای مطرح در
تصمی مگیری، انجام دهد.
پس از تعیین اهداف و معیارهای مرتبط به آن، در یک ارتباط مقایسه ی دو بدویی A.H.P در مدل
معیارها ، نحو هی ارتباط و اولویت کلیه سنج هها یا معیارها به نسبت دوری یا نزدیکی از هدف در
یک ماتریس به نمایش در می آید. مقایس هی دوبدوی سنج هها بر اساس نظرات کارشناسانه و
شناخت دوری یا نزدیکی سنجه ها نسبت به هدف صورت م یگیرد. نکت هی مهم در تشکیل ماتریس
مقایس های سنج هها (معیارها) وجود سازگاری بین مقایسه ی دو بدویی همه ی معیارها با هم است و
تعریف شده است قابل محاسبه م یباشد. با وجود A.H.P این سازگاری از طریقی که در مدل
سازگاری در ماتریس مقایس های معیارها، صحت نظرات کارشناسی در آگاهی از دوری یا نزدیکی
معیارها به هدف، احراز م یشود(جدول شماره 1). سپس از طریق نرمال کردن 1، میانگین هندسی
معیارها بدست م یآید تا از فاکتور متوسط وزنی سنجه ها بهر هگیری شود. وز نهای بدست آمده
برای هر یک از معیارها در واقع سنگینی ارزش هر معیار را در دستیابی به هدف تعیین شده، نشان
( م یدهد و ردیفی اولوی تبندی شده از وز نهای معیارهای ارزیابی بدست م یآید. (جدول شماره 2
در مرحله بعد باید ویژگی های هر یک از مکا نهای جزء را در گروه آن معیار اصلی ارزش گذاری
کرد. به عنوان مثال چنانچه معیار "بیمارستان" باشد، لازم است فاکتورهایی در درون گروه
-1 منظور از نرمال کردن یک مجموعه اعداد، جمع کلیه اعداد مجموعه و تقسیم هر عدد به جمع بدست آمده است.
بیمارستان نظیر نوع تخصص، تعداد تخت، امکانات جراحی وغیره تعیین و سپس هر بیمارستان را
براساس بهر همندی از این امکانات بین 1 تا 10 امتیاز داد.
بدین ترتیب هر بیمارستان دارای دو وزن است یکی وزن کل معیار بیمارستان نسبت به سایر
کاربر یها و دیگری امتیازی است که آن بیمارستان به نسبت امکانات خود در مقایسه با دیگر
بیمارستا نها کسب م یکند.
از حاصل ضرب این دو امتیاز، ارزش عددی هر بیمارستان محاسبه شده که امتیاز عددی آن
محسوب م یگردد. بدین ترتیب تمامی کاربری های مجاور هر معبر دارای یک امتیاز عددی بوده
که از جمع آنها، امتیاز عددی آن معبر محاسبه می گردد. امتیازات کسب شد هی هر معبر از جهت
نیل به هدف، در مقایسه با امتیازات سایر معابر، امکان دسته بندی و اولویت بندی کارشناسانه را
فراهم م ینماید. بطوریکه کلیه معابر اصلی که نیازهای زندگی مستقل کم توانان را در جوار خود
تأمین می کند شناسایی شده و مناسب سازی آن می تواند در اولویت اجرایی قرار گیرد، تا نتیجه
نسبی بهتری در شرایط محدود حاصل گردد.
با ثبت اطلاعات کسب شده بر روی نقشه معابر و تبدیل آمار به اطلاعات تصویری مشاهده
میشود که تراکم کاربری ها نیز بیا نکننده صحت محاسبات است.
در تحقیق انجام شده برای شهر تهران که جداول آن ارائه گردید، 4 اولویت دست هبندی شده
براساس تقاط عهای مشخص معابر شناخته و مشخص گردیده است.
نتایج تحقیق:
1 - اولویتبندی معابر در 4 دسته، با تعریف تقاط عهای هر معبر و ارائه آن براساس مناطق شهرداری با
( 1 (نقشه شماره 1 / مقیاس 16000
2 - محاسبه جمع امتیازات عددی مناطق شهرداری برای تصمیم گیری در سطح کلان در شرایطی که
مدیریت شهری تصمیم بگیرد در سطح یک شهر مانند تهران کدام منطقه را در اولویت
( مناس بسازی قرار دهد. (جدول شماره 3
3 - ایجاد پیوستگی بین معابر اولوی تبندی شده و تعیین شبک های اولوی تدار در سطح شهر که
برای فراهم کردن شبکه حمل و نقل عمومی مخصوص کم توانان جسمی  حرکتی پیشنهاد گردیده
( است. (نقشه شماره 2
ذکر این نکته ضروری است که نتایج حاصل از این روش یک برنام هریزی مادر برای هر شهر تلقی
میگردد، و طرح مناس بسازی هر معبر باید در مقیاس طراحی شهر یا حتی معماری که علاوه بر
ضوابط خاص ک متوان جمسی  حرکتی، باید معیارهای زیبایی شناختی نیز در آن لحاظ گردد. تجربه تهیه
یک چنین طرحی برای بخشی از خیابان شمشیری در منطقه 9 تهران وجود دارد.
همچنین اجرای ضوابط معلولین در ساختما نهای جدید نیازمند وجود یک اراده مصم در مدیریت
شهری بوده و با استفاده از چک لیست های لازم در مرحله طراحی و پایان کار ساختمانی میسر م یباشد.
این چ کلیس تها نیز تهیه شده و در اختیار مدیریت شهری قرارگرفته است.
در پایان باید به این نکته تأکید کرد، چون مجموعه محدودیتهای موجود امکان مناس بسازی همه
محیط شهری را ناممکن می سازد، لذا م یتوان با تجارب این مطالعه، روش تحقیق را تسری داده و برای
کلیه شهرهای کشور شبک ه ای اولوی تدار را تعیین و برای آنها طرح مناس بسازی تهیه نمود که همه اینها
شرط لازم است ولی شرط کافی و تمام کننده وجود یک اراده مصمم در سطح مدیریت کلان و شهری
کشور است که متاسفانه تاکنون به اندازه کافی وجود نداشته و یا اگر بوده بعد از مدت زمان کوتاهی
به فراموشی سپرده شده است. امید ا ست که انتشار نتایج این همایش نقطه عطفی در اجرای ضوابط
معلولین بوده تا گروه کثیری از شهروندان امکان حضور و بهره وری از مواهب شهری را بیابند و در
کمال امنیت در فضاهای شهری حاضر شوند.
پایان

مناسب سازی محیط زندگی معلولین جسمی حرکتی

الهام حیدرپور کارشناس ارشد فیزیوتراپی * بهزیستی دشتستان
مقدمه :
از آنجاکه زندگی معلولین مواجه با محدودیت های خاصی است و معلولیت باعث اختلال در رابطه فرد با محیط میگردد باید
سعی شودکه دربرنامه ریزی های محیطی سازگار سازی محیط با شرایط خاص معلولین در نظر گرفته شود . مناسب سازی می
کوشد با هدف ایجاد تساوی فرصتها و رعایت حقوق افراد معلول بمنظور مشارکت آنان در کلیه امور جامعه حضور معلولان
جامعه را در اذهان طراحان شهری جهت ایجاد فضایی مناسب به مرحله تعیین برساند . تغییر ساختارهای موجود برای
تسهیل استفاده معلولین بیش از حد پر هزینه است با این حال اگر نیازهای معلولین در مراحل برنامه ریزی و طراحی در نظر
گرفته شود این هزینه را میتوان پس انداز کرد . در مقررات ساختمان سازی سوئد از سال 1995 نیازهای فانکشنال معلولین
مورد توجه قرار گرفت وبه مناسب سازی منزل برای افراد ناتوان توجه خاصی داده شد؛ افراد ناتوان باید قادر به ورود به خانه
باشند مدخل خانه باید فضای کافی برای مانور ویلچر داشته باشد . گذرگاهها باید طوری باشد که افراد ویلچری بدون
کمک عبور کنند درها باید فضای کافی برای باز و بسته شدن داشته باشند . در این مقاله نیز سعی شده نیاز معلولین جسمی
حرکتی به یک محیط زندگی مناسب در رابطه با فعالیتهایی مثل خوابیدن ، امور بهداشتی و نظافت ، و حرکت در اطراف
خانه بررسی گردد.
نقص ، ناتوانی و معلولیت :
میلیونها نفر از مردم جهان دچار انواع مختلفی از معلولیتهای فیزیکی ، ذهنی و روانی هستند و به این علت توانایی آنها برای
انجام فعالیتهای روزانه محدود شده است . بعضی از این افراد با این ناتواناییها متولد شده اند گروه دیگر اشخاص مسنی هستند
که به بیماری دیابت یا آرتریت که آنها را فلج کرده مبتلا هستند . بسیاری بعلت تصادف ، جنگ و یا بیماری صدمه
دیده اند و توانایی بینایی و شنوایی ، حرکت ، گرفتن اشیا با دست و یا پاسخ به محرکها در آنها کاهش یافته است . در گذشته
مواردی که باعث نقص فیزیکی و یا ذهنی می شد معلولیت نامیده میشد . در حالیکه در ترمینولوژی جدید و بر اساس
تعاریف سازمان بهداشت جهانی این تعریف ناتوانی می باشد . در بحث طبقه بندی بین المللی نقص ، ناتوانی و معلولیت
به این صورت تعریف شده اند : ( ICIDH 1980)
نقص : هر گونه کاهش یا ابنورمالیتی در ساختار یا عملکرد آناتومیکی یا فیزیولوژیکی یا روانی می باشد . مثل نقص حرکتی
، بینایی یا شنوایی ، بعلت فلج مغزی ، تصادف یا حوادث جنگ و یا بیماری می باشد .
ناتوانی : محدودیت در توانایی شخص که متعاقب نقص ایجاد میشود که معمولا اختصاصی و شخصی است .
معلولیت : محدودیتی است که در نتیجه نقص و ناتوانی ایجاد میشود بطوریکه فعالیت شخص در زندگی کم میشود که یک
مشخصه شخصی نیست بلکه در رابطه با محیط زندگی می باشد . در واقع فرد معلول محدودیت مشارکت در جامعه را دارد و
معلولیت وی در اثر عوامل محیطی افزایش میابد .
آسیب حرکتی :
در سوئد حدود 600000 نفر بالای 16 سال وجود دارد که دچار آسیب حرکتی هستند بغیر از این تعداد حدود 365000 نفر
دچار صدمات شدید هستند که نیاز به کمک افراد یا وسایل کمکی برای حرکت دارند حداقل 250000 نفرعملکرد دستها
و بازوهایشان کاهش یافته بطوریکه مشکلات زیادی درزندگی روزمره دارند تقریبا 20000 نفر نیز فقط با یک دست می توانند
امور روزمره را انجام دهند . معلولین جسمی حرکتی عمدتا آنهایی هستند که از ویلچر استفاده می کنند و یا با مشکل راه می
روند یا افراد کوتوله و افرادی که محدودیت در استفاده از بازوها و پاها دارند . افرادی که بعلت ناتوانی های مختلف مثل آسم و
بیماریهای قلبی عروقی دچار محدودیت مشارکت در جامعه هستند بعلت شرایط خاص جزء افراد با صدمات حرکتی طبقه
بندی می شوند . افرادی که مشکل در راه رفتن دارند علاوه بر محدودیت حرکتی ، مشکل در تعادل نیز دارند این افراد برای
راه رفتن طولانی ، عبور از روی پلکان و سطوح لغزنده ، آستانه درها و لبه ها مشکل دارند . بسیاری از این افراد برای راه
رفتن از وسایل کمکی مثل کراچ و عصا استفاده می کنند . برای این افراد یک درگاه بلند مثل مانع عمل می کند افرادی که
از ویلچر استفاده می کنند احتیاج به فضای زیاد و راهرو پهن دارند . وجود پلکان ، شیب های تند ، آستانه درها مانع
دسترسی و عبور و مرور این افراد میشود . افرادی که از ویلچرهای قوی دستی استفاده می کنند چون این ویلچرها چرخهای
بزرگ در عقب و چرخهای کوچک در جلو دارند این چرخها در زمینهای ناهموار و یا آستانه درها گیر می کند محیط زندگی
این افراد باید دارای سطوح هموار ، بدون لغزش یا شیب باشد بعلاوه مسافت های طی شده باید کوتاه و دارای نرده باشد .
افرادی که محدودیت عملکردی در بازوها و پاها دارند برای راندن ویلچر همچنین باز و بسته کردن درها دچار مشکل
میشوند . افراد کوتوله نیز در راه رفتنهای طولانی ، رساندن دستها به کلیدها و کنترل وسایل دچار مشکل هستند .
مواردی که در طراحی منزل برای افرادی که مشکل حرکتی دارند باید در نظر گرفته شود :
-1 فاصله بین محل پاگرد و ورودی راهروها باید کوتاه باشد .
-2 راهروها و گذرگاهها باید تا حد ممکن مسطح و هموار باشد .
-3 اتاقها وسیع و گذرگاهها پهن باشد . اندازه آن بسته به نوع ویلچر و نیاز به فرد کمکی فرق می کند .
-4 پلکان باید دارای یک وسیله بالابرنده مثل سطح شیبدار باشد .
-5 سطح زمین و کف اتاق باید از جنس سخت و بدون دست انداز باشد ، خطر لغزش در ورودی درها و لبه ها نباشد .
-6 در ها بهتر است اتوماتیک باشد ، یا براحتی باز شود .
-7 صندلی توالت و مبلمان راحت باشد .
-8 پلکان و سطوح شیبدار نرده گذاری شود .
تابلو اطلاعات و تابلو راهنما :
در ورودی محلها و در پارکها تابلو اطلاعات برای پیدا کردن نواحی اطراف نصب شده است این تابلو باید هم در حالت
ایستاده و هم نشسته و در فواصل نزدیک قابل خواندن باشد ، فاصله مرکز تابلو از زمین بیشتر از 120 سانتیمتر نباشد .
5 درجه به جلو - تابلو باید جایی که نور خوب است قرار گرفته باشد و برای جلوگیری از انعکاس نور باید لبه بالایی 10
تمایل داشته باشد . با این شیب افراد ویلچری و بچه ها نیز می توانند آنرا بخوانند . سطح تابلو باید مات باشد و با مواد براق
که نور را منعکس می کند پوشانده نشود . همچنین نباید جایی قرار بگیرد که خواننده روی متن سایه بیاندازد . تابلو
اطلاعات در جاده ها باید طوری قرار بگیرد که از داخل ماشین قابل خواندن باشد بعلاوه یک شخص ویلچری مشکل برای
پیدا کردن آن از بیرون و داخل ماشین نداشته باشد اگر این تابلو در راه باریک یا جاده قرار دارد نباید طوری باشد که
افرادی که آنرا می خوانند برای دیگران ایجاد سد معبر بکنند . فضای جلو تابلو اطلاعات باید بحد کافی باشد تا اشخاص
ویلچری مانع عبور و مرور دیگران نشوند . متن تابلو باید مختصر و مفید و براحتی قابل فهم باشد و دارای اطلاعات
نامربوط نباشد . آن باید دارای اطلاعات مهم برای افراد ناتوان باشد توالت ها ، رختکن ها ، مسافتها و محل استراحت در
طول جاده باید کاملا مشخص باشد شیب های تند و موانع باید مشخص باشند بطوریکه شخص ناتوان بتواند از ابتدا
تصمیم بگیرد که آیا این جاده مناسب است یا نه . این اطلاعات باید در چند محل مشخص و در دسترس باشد تا در مسیر
هایی که مشکل حرکت وجود دارد افراد ناتوان از آن محل عبور نکنند . همچنین لیست تلفن های مورد نیاز را داشته باشد.
در مناطق تفریحی باید علاوه بر تابلو اطلاعات ، تابلو راهنما نیز وجود داشته باشد . این تابلو شامل اطلاعات مربوط به
مسافت های بیشتر از 100 متر است . این تابلو راهنما باید در همه اتصالات راهها یا جاده ها برای جلو گیری از گم
کردن مسیر باشد علائم باید با توجه به مشخصات و جزئیات تاریخچه ای محل مثل خرابه ها ، جنگل یا درختهای
قدیمی در طول جاده ها و راهها باشد . این علائم باید دارای یک متن اطلاعاتی در یک سطح و با شیبی که شخص
ویلچری بتواند آنرا بخواند ، باشد .
ایستگاه اتوبوس :
وسایل نقلیه عمومی بایستی قابل دسترسی به مناطق تفریحی باشد . نزدیک ورودی مناطق تفریحی یا شروع جاده باید
ایستگاه اتوبوس قرار داشته باشد و همچنین پناهگاهی برای حفاظت از باد و باران در نظر گرفته بطوریکه کف آن
همسطح زمین بوده و یک نیمکت 50 سانتیمتر برای نشستن نصب شده باشد . برنامه حرکت اتوبوس و اطلاعات دیگر باید
در ارتفاع مناسب حدود 120 سانتیمتر داخل سایبان و بزرگ نوشته شود .
محل پارکینگ اتو مبیلها :
محل پارکینگ اتومبیل باید دارا ی بریدگی خاص افراد ناتوان باشد این بریدگیها باید مطابق نیاز و مراجعه معلولین باشد
3 متر و طول آن 5 متر باشد . اگر بریدگیها /6 – و یا 5% از کل آنرا به معلولین اختصاص دهند . اندازه بریدگی باید 4
یکی بعد از دیگری قرار گرفته باشد طول آن باید 7 متر باشد . بعضی اوقات پهنای بیشتر از 4 متر نیاز است ( حدود 5 متر
برای دو فرد معلول ویلچری که همزمان از ماشین پیاده شوند ) در هر صورت راه نباید آنقدر باریک باشد که وقتی فرد
معلول از ماشین پیاده میشود ایجاد راه بندان کند . بریدگی پارکینگ معلولین نباید شیبدار باشد و در همه جهات باید
همسطح باشد . این مناطق باید با علائم ویزه معلولین مشخص شود همچنین لبه پیاده رو یا مانع دیگری نباید باشد .
ورودیه ساختمانها :
ورودیه ساختمان باید طوری ساخته شود که در حین عبور نیازی به تغییر جهت نباشد . راحت ترین راه استفاده از
درهای لغزشی و اتوماتیک است . اگر دو در پشت سر هم قرار گرفته باشد و در خارج تر بطور اتوماتیک باز شود در
داخلی نیز باید بهمان روش و در همان جهت باز شود . اگر امکان ساخت این درهای لغزشی اتوماتیک نباشد باید یک باز
کننده در اتوماتیک وجود داشته باشد . برای چرخش ویلچر ورودی هال باید بحد کافی بزرگ باشد . این قسمت باید
دارای اتاقی با یک نیمکت 50 سانتیمتر برای نشستن و انتظار رسیدن تاکسی باشد . کف ساختمان باید با مواد غیر
لغزنده پوشیده شود . همچنین برای جلوگیری از لیز خوردن در هوای بارانی تشکها و گل تراش ها باید در کف هال باشد
در ورودی هال نیز یک تلفن باید وجود داشته باشد .
درها :
نوع و طراحی درها برای افراد ناتوان بسیار مهم است . دری که با مشکل و به سنگینی باز میشوند و یا بطور اتوماتیک کار
می کنند و سریعا بسته میشوند و همچنین درهای گردان که قفل میشوند برای این افراد مثل مانع عمل می کند .
2/ آستانه در نباید لبه داشته باشد که عبور را مشکل کند در صورت وجود لبه، باید مدور و ارتفاع آن بیش از 5
سانتیمترنباشد و یا آستانه نرم باشد بطوریکه با فشار چرخهای ویلچر به پایین فشار داده شود و یا در موقع باز شدن در
بطور اتوماتیک تو رفتگی داشته باشد . علائم اطلاعاتی در ها باید به کنار آن نصب شود و نه روی در ، چون افرادی که
مشکل بینایی دارند برای خواندن علائم باید نزدیک آن شوند و با باز شدن در خطر صدمه به آنها وجود دارد .
علائم باید ترجیحا با حروف بزرگ نوشته شود و در طول در درست بالای دستگیره باشد طوری که اطلاعات توسط دست
لمس شود .
باز و بسته کننده های اتوماتیک درها :
این درها باید طوری طراحی شوند که برای افراد ناتوان قابل استفاده باشد . مکانیزم بازکننده در باید بطور صحیح و با توجه
موارد ذیل قرار گرفته باشد :
• شخص داخل ویلچر باید بتواند نزدیک کلید بازکننده بیاید . این کلید باید حداقل در فاصله یک متری گوشه داخلی در
باشد .
• کلید نباید طوری قرار بگیرد که در هنگام باز شدن بشدت به ویلچر برخورد کند .
• اشخاصی که محدودیت حرکتی در دستها دارند باید بتوانند به کلید برسند . بنابراین نباید در ارتفاع بالایی باشد لبه
پایینی آن نباید بالاتر از 80 سانتیمتری زمین باشد .
باز و بسته کردن درها بدون اتوماتیک :
درهای معمولی با یک دستگیره در کنار در که فشار داده میشود باز و بسته میشود ایندستگیره باید در ارتفاع 80 سانتیمتر
کف زمین بطور افقی و به اندازه پهنای کامل در باشد .
اندازه در :
فضای باز در باید به اندازه بین اسکلت کناری در و روی در وقتی در با زاویه 90 درجه باز میشود باشد . در زاویه 180
درجه پهنای در بیشتر است ولی فرد ویلچری نمی تواند آنرا ببندد . کوچکترین اندازه در باید باندازه 100 سانتیمتر با در نظر
گرفتن اسکلت در باشد .
پله ها :
از ساخت پله در داخل و خارج ساختمان باید جلوگیری شود اگر این کار امکانپذیر نبود موارد ذیل باید رعایت شود :
روبروی در نباید پلکان های رو به پایین باشد چون شخص ویلچری ممکن است در حین باز کردن در به پلکان بطور
همزمان توجه نکند . پلکان باید مستقیم باشد . پلکان منحنی برای بالا رفتن مشکل زا هستند اگر پلکان طویل است باید
1 متر و به اندازه پهنای / 1 متری طول باید جای استراحت( پاگرد ) داشته باشدطول این پاگرد باید حداقل 20 / حداقل در 3
2 متر است باید پاگرد میانی تعبیه شود(شکل 1). همه پله ها باید ارتفاع / پله باشد . وقتی اختلاف سطح بیشتر از 50
یکسان داشته باشند . ارتفاع پله ها 15 و به عمق 30 سانتیمتر باشند . پاگرد روی پله و لبه پله باید بدون لغزش و
جلو آمدگی باشد . بنابراین باید از قطعه باریکی که مقاوم به لغزش است استفاده شود . این قطعه باید 40 میلی متر پهنا و
بیشتر از 1 میلی متر در روی پله ادامه نداشته باشد ( شکل 2 ) . اشخاصی که مشکل بینایی دارند باید قادر باشند جایی
که پلکان شروع و خاتمه میابد را بوضوح ببینند . این با رنگ آمیزی پله ها در بالاترین و پایین ترین پله با رنگ های مخالف
انجام پذیر است و اگر این مطلوب نبود این کار می تواند با نوارهایی با رنگ های مخالف انجام شود . اشخاص نابینا که
قادر نیستند رنگهای مخالف را ببینند باید با قرار دادن شکلهای مختلف در کف زمین از نزدیک شدن به پله آگاه شوند
. این خصوصا بهتر است وقتی که پلکان رو به پایین در بیرون در است و یا در تغییر سطح مسیر قبل از رسیدن به پله انجام
شود .
یک راه شیبدار بطور مکمل و در جایی که پله ها مانع دسترسی به محل هستند باید ایجاد شود . کمترین عرض پله
ها باید 90 سانتیمتر برای تردد یکطرفه و 150 سانتیمتر برای تردد دو طرفه باشد . برای پله های داخل ساختمان شیب
باید بین 12 و 18 سانتیمترباشد و کمترین فاصله دو پله بین 28 و 38 سانتیمتر باشد .
برای پله های خارج ساختمان حداکثرشیب باید 15 سانتیمتر و کمترین فاصله دو پله 30 سانتیمتر باشد . نرده دستی
باید در کنار هر دو پله و تا ناحیه فرود آمدن نصب شود . برای پله های بیشتر از پهنای 3 متر نرده دستی بیشتری باید
140 سانتیمتر باشد . - نصب گردد ( شکل 3 ). فاصله بین نرده دستی وقتی در هر دو کنار استفاده میشود باید بین 90
45 سانتیمتری در بالا و پایین پله ها ادامه یابد . کف پله ها باید غیرلغزنده ، و فرش - نرده دستی باید تا فاصله بین 30
کاملا به آن محکم شود .
سطح شیبدار :
در ساخت ساختمانها باید حتی الامکان از ایجاد فاصله بین سطوح جلوگیری کرد و سطوح شیبدار نیز باید با محیط
اطراف در مواردی مثل جنس مواد ، محل و نوع طراحی تطابق داشته باشد . موارد ذیل در ساخت سطوح شیبدار باید در
نظر گرفته شود :
• حداکثر دو سطح شیبدار در توالی هم با طول 5 متر با یک پاگرد مسطح بین آنها باید ساخته شود .
• حداکثر شیب 1:20 باشد شیب های تندتر بستگی بطولی دارد که باید پوشانده شود .
• سطح استراحت بین شیب ها حداقل 2 متر طول و بدون شیب باشد و پهنای آن برابر سطح شیبدار باشد .
2/5 مترباشد . X 2/ • اندازه یک سطح استراحت افقی در جلوی باید حداقل 5
• نرده دستی در هر کنار سطح شیبدار باید باشد .
• برای ممانعت از افتادن اشخاص ویلچری باید کناره های سطوح شیبدارلبه دار باشد .
• سطوح شیبدار باید صاف و سخت باشد .
• شیب باید مستقیم باشد .
• سطح شیبدار بیشتر برای خارج ساختمان است در محیط داخل ساختمان چون فضای زیادی اشغال می کند توصیه
نمی شود .
• ورودی سطح شیبدار باید نزدیک پله باشد .
• سطح شیبدار یکی از شکلهای زیر را دارد :
الف ) مستقیم ب ) 90 درجه چرخش (شکل 4) ج ) چرخش 180 درجه یا
( برگشت به عقب (شکل 5
پهنای سطح شیبدار برحسب شکل ، مورد استفاده و شیب فرق می کند . کمترین پهنا 90 سانتیمتر است .سطوح
استراحت ( پاگرد ) در پایین سطح شیبدار در هر 10 متر و بازاء هر تغییر جهت و در ابتدا و انتها سطح شیبدار ایجاد
شود . یک نرده دستی محافظ با حداقل 40 سانتیمتر ارتفاع در طول سطح شیبدار باید نصب شود . برای سطوح
شیبدار بیشتر از 3 متر پهنا یک نرده دستی میانی باید نصب شود ( شکل 6 ). فاصله بین نرده دستی در هر دو کنار برای
140 سانتیمتر باشد . این سطوح نباید فرش شود . - گرفتن باید بین 90
سطوح شیبدار مکانیکی :
این سطوح در ساختمانهای عمومی بزرگ استفاده می شود . اما استفاده آن توسط اشخاصی که صدمه فیزیکی دیده اند
توصیه نمی شود . اگراین سطوح توسط اشخاص ویلچری استفاده شود شیب نباید بیش از 1:12 و ماکزیمم پهنا باید 1
متر باشد .
راهرو :
• پهنای راهرو برای استفاده ویلچر و وسایل کمکی باید مناسب باشد .
.( • پهنای آن نباید کمتر از 90 سانتیمتر باشد تا امکان چرخش 90 درجه را بدهد ( شکل 7
. ( 1متر است ( شکل 8 / 1 متر کمتر باشد پهنای توصیه شده 80 / • پهنای راهروهای عمومی نباید از 50
• علائم روی دیوار باید حداقل در ارتفاع دو متری نصب شود
• وسایلی مثل تلفن عمومی ، مخزن آب آشامیدنی باید در مسیر قرار نگیرد .
• در تغییر سطح بیشتر از 13 میلیمتر باید از سطح شیبدار استفاده شود .
• سطوح کف راهرو نباید لغزنده باشد .
1 متر است . / توجه :کمترین پهنا برای عبور دو ویلچر از کنار هم و یا برای چرخش کامل یک ویلچر 50
اتاق خواب :
1 متری داخل اتاق خواب باید در نظر / در طراحی اتاق خواب باید برای چرخش کامل ویلچر ، مسیر دایره ای به قطر 5
( گرفته شود . بطور کلی برای انتقال از ویلچر به صندلی توالت یا لگن چهار روش وجود دارد : ( شکل 9
الف ) روش موازی که آسانترین راه است .
ب ) روش قطری که مشکل است .
پ ) روش عمودی ( ایستاده ) که این روش نیز مشکل است .
ت ) روش قدامی که آنقدر مشکل است که نیاز به مراقبت خاص دارد .
اتاق خواب عمومی :
در هر اتاق خواب عمومی ، حداقل یک قسمت برای هر جنس و یک شخص کمکی ( همجنس ) در نظر گرفته شود .
این اتاق باید با سمبول بین المللی مشخص شود . درها نیزلولایی و بطرف بیرون باز شوند .
اتاق خواب عمومی ویژه :
نصب یک واحد مجزا در ساختمانهای عمومی لازمست حتی وقتی همه اتاقهای خواب مناسب باشد . چون ممکن
است همراه یک شخص معلول فردی با جنس مخالف باشد . این اتاق باید با سمبول بین المللی مشخص شود . یک توالت
و دستشویی باید در اتاق باشد .
اتاق خواب مسکونی :
این اتاق برای آنهایی است که می خواهند بطور خصوصی در خوابگاه و دیگر موسسات اقامتی سکونت داشته باشند حمام
این اقامتگاهها باید دارای توالت ، لگن یک دستشویی و دوش باشد .
ویژگی در اتاق خواب :
• در باید بطور کامل و به اندازه 75 سانتیمتر باز شود .
• در باید قابل قفل کردن از داخل و در مواقع ضروری از خارج قابل باز کردن باشد .
• با توجه به نوع در یک دستگیره باید روی در از داخل برای آسانتر بسته شدن در قرار بگیرد دستگیره دیگری باید در
خارج در باشد .
تجهیزات موجود در اتاق خواب :
توالت :
50 سانتیمترباشد . - • ارتفاع صندلی توالت از سطح کف زمین باید بین 45
50 سانتیمتر باشد . - • فاصله بین خط مرکزی صندلی توالت و دیوار مجاور باید بین 45
120 سانتیمتری باشد . - • فلاش تانک و کاغذ توالت در ارتفاع بین 50
95- • یک نرده ( برای گرفتن و بلند شدن ) باید روی دیوار پشت مستراح نصب شود . این نرده باید در ارتفاع 85
سانتیمتری کف زمین باشد .
• در توالت عمومی : فضای آزاد وقتی در باز میشود باید حدود 84 سانتیمترباشد و یک دستگیره کنار در، در فاصله
80 سانتیمتری زمین و به اندازه پهنای در باید قرار گیرد .
• آستانه در یا لبه سخت نباید ورودی در باشد .
2/5 متر باشد . X 2/ • اندازه توالت باید حداقل 5
• لوله آب باید در کنار یا روی دیوار باشد .
• شیر آب اهرمی که براحتی با دست یا آرنج باز میشود توصیه می گردد شیر آب با دکمه فشاری نیز مناسب است .
1 متر برای حمام و شستشو توصیه میشود اینها می توانند با دست نگه داشته / دوش های تلفنی با لوله ای بطول 50
1 متری از سطح زمین نصب شوند که برای همه استفاده کنندگان مناسب / 1 و 80 / شوند و یا در ارتفاع مناسب 20
( باشد . ( شکل 10
50 سانتیمتر ودر ارتفاع 80 سانتیمتری بالای کف باشد . اگر دستشویی کوچکتر است X • دستشویی باید 45
نبایدخیلی نزدیک دیوار و یا در گوشه اتاق باشد .
20 سانتیمتر به جلو کشیده شود . - • دستشویی باید بین 15
• فضای بین خط مرکزی دستشویی و دیوار مجاور باید حداقل 45 سانتیمتر باشد .
• هیچ طاقچه ای نباید بالای دستشویی باشد .
لوله شستشو :
لوله شستشو افراد ویلچری و بدون ویلچر فرق می کند :
160 سانتیمتر باشد – • کمترین اندازه لوله شستشو باید 70
50 سانتیمترباشد . – • فاصله لوله از کف زمین باید بین 45
95 سانتیمتری از کف زمین نصب شود . – • یک نرده برای گرفتن باید بین 85
• این لوله با یک انگشت تو رفتگی در دیوار باید باشد .
• حوله ها ، صابون و غیره باید در داخل و در فاصله 80 سانتیمتری بالای کف زمین و نزدیک دستشویی باشد .
جا صابونی باید طوری باشد که آب صابون روی لگن دستشویی بریزد نه کف زمین . جاحوله کاغذی باید براحتی باز
شود بطوریکه حوله ها باسانی کشیده شوند .
• ظرف آشغال نباید ثابت باشد چون فضای زیادی را می گیرد .
• دیوارها و سقف باید قوی و محکم باشند تا موقع بلند شدن فرد بتواند به آن تکیه کند .
1 متری در بالای کف زمین باشد . /20 – • قلابهای لباس و حوله دستی باید در حدود 1
اتاق تعویض لباس ( رختکن ) :
• این اتاق باید قابل دستیابی به توالت معلولین و همچنین قابل شستشو و غیر لغزنده باشد
• فضای آزاد اتاق حدود 84 سانتیمتر باید باشد ، در کنار در یک دستگیره در ارتفاع 80 سانتیمتری بالای کف زمین و
در عرض کامل در نصب شود .
• یک نیمکت در ارتفاع 50 سانتیمتری برای نشستن باید در نظر گرفته شود با توجه به اینکه فرد پای مصنوعی را
1 متر باشد . / بخواهد در آورد یا بپوشد طول نیمکت 20
1 متری نصب شود . / 1 متری و قلابهای دیگر در ارتفاع 60 / • قلاب لباسها در ارتفاع 20
70 سانتیمتری بالای زمین باشد . – • یک پلاک الکترونیکی برای خشک کردن مو در ارتفاع 100
• علاوه بر اتاق رختکن عمومی باید یک اتاق رختکن خصوصی برای اشخاص ویلچری باشد این اتاق باید با یک خوابگاه
تجهیز شود تا فرد در حالت دراز کشیده بتواند لباس بپوشد .
• یک آینه با اندازه 30 تا 180 سانتیمتری در بالای زمین نصب شود تا لباس پوشیدن راحتتر شود .
مشخص شود بطوریکه افراد نابینا براحتی اتاق را پیدا F یا M • اتاق تغییر برای مردان و زنان باید با علائم درشت
کنند . علائم باید روی دیوار و در کنار در درست بالای دستگیره در نصب شود .
حمام :
1/5 متر و دارای یک پنجره باشد . فضای بیشتر و کمتر از این برای اشخاص ویلچری قابل استفاده نیست X اندازه حمام 1
50 سانتیمتر باید در حمام باشد . قفسه صابون یا شامپو در ارتفاع 80 X . یک چار پایه آزاد به ارتفاع 50 سانتیمتر و ابعاد 50
سانتیمتری زمین و نزدیک دوش حمام نصب شود . دوش بهتر است از نوع دستی ، قابل انتقال و انعطاف باشد . و به یک میله
80 سانتیمتری زمین نصب شود . کف حمام نباید لغزنده باشد . یک لوله روی دیوار ، روبروی صندلی – عمودی در ارتفاع 30
95 سانتیمتری باید نصب شود . آبگذر باید در یک گوشه و از جنس پلاستیک مقاوم به لغزش باشد. – و در ارتفاع 85
سونا :
اگر شخص ویلچری قادر به استفاده از سونا باشد باید این موارد را رعایت کند :
1/3 متر باشد . X 1/ • برای ورود ویلچر فضای آزاد 3
• ارتفاع سطح نیمکت باید 50 سانتیمتر باشد .
• یک وسیله هشدار دهنده باید نصب شود .
• ویلچر دستی نباید باعث سوختن فرد شود .
• در باید یک ورودی آزاد 84 سانتیمتری و یک پنجره داشته باشد در باید بطرف بیرون باز شود و بدون قفل باشد .
• شکاف کف نباید پهن تر از 5 میلیمتر باشد.
• هیتر سونا باید کاملا محافظت شود .
کلیدها وکنترلهای الکتریکی :
استفاده از وسایل تنظیم کننده ، دکمه ها ، دسته ها ، کلیدها و غیره بستگی به این دارد که چطور آنها طراحی و
جاسازی شوند. اگر محلی مناسب سازی شده باشد ولی این وسایل در فاصله خوب و مناسبی نصب نباشد آن محل قابل
استفاده نمی باشد . اندازه ، فاصله از سطح زمین ؛ جا و محل کلیدها از مواردی است که باید برای افراد ناتوان در نظر گرفته
شود . برای مثال یک آسانسور خیلی بزرگ اگر کنترل آن در ارتفاع بالایی باشد ممکن است برای افراد ناتوان قابل استفاده
نباشد. بسیاری از افراد ناتوان در استفاده از کلیدهای صاف که نیاز به فشار انگشتان دارد مشکل دارند در صورتی که
کلیدهای بجلو آمده براحتی قابل فشار دادن هستند .
بخاطر بسپارید :
• کلیدها و وسایل تنظیم کننده باید طوری قرار بگیرند که لبه پایینی آنها حداکثر در فاصله 80 سانتیمتری زمین باشد
.
• کلیدها باید طوری باشد که شخص ویلچری بتواند نزدیک آن بیاید و حداقل یک متر از گوشه دیوار فاصله داشته باشد
• برای افرادی که در ماشین نشسته اند ،کلیدها باید حدود 1 متربالای زمین باشد .
References :
1- Lundell , Ylva : Access to the forests for disabled people . National Board of forestry
March 2005
2- Mekibes , Birgitta : IT insupport of the design and adaptation of housing . DomoticLab.
Kt , Stockholm1996
3- UN ( united Nations ) : Accessibility for the Disabled – A Design Manual for a barrier
Free E nviroment , Architectural design considerations . Department of Economic and
Social Affarirs Division for Social Policy and Develop ment nt . 2003-04

فضاهای ورزشی و طراحی شهری مناسب معلولین

نازیلا نقی زاده طاهریان (کارشناس ارشد معماری)
چکیده
سالیانه تعدادی ازمردم جهان بنا به علل روانی یا اختلالات جسمی دچار ناتوانی های گوناگون می
باشند. این افراد خواهان برخورداری از حقوق و مزایایی هستند، که دیگران نیز از آن برخوردارند . ولی   
 متأسفانه اغلب آنان با موانع بسیاری که ساخته دست انسانهاست مواجه بوده و در نتیجه از شرکت فعال
در زندگی روزمره محروم می باشند و این امر سبب بروز مشکلات روانی در آنان می شود.
به دنبال جنگ تحمیلی، کشور ما نیز با گروه عظیمی از معلولان ج نگی مواجه شد . گروهی که تا
پیش از جنگ فعالانه در جریان روزمره زندگی شرکت داشته ولی امروز دیگر قادر به انجام بسیاری
فعالیت های گذشته خویش نمی باشند . در کنار آنان کودکان، سالخوردگان، زنان باردار و سایر
بیمارانی که موقتاً دچار معلولیت می باشند نیز قرار دارند، بنابراین بخش قابل توجهی از مردم کشورمان
را اینگونه افراد تشکیل می دهند.
بنابراین تا زمانی که معلولان به عنوان انسانهای فعال در سطح جامعه معرفی و پذیرفته نشده اند،
جامعه نیز نمی تواند نیاز های آنها را درک کند و در تامین ان بکوشد .ورزش از جمله فعالیت هایی
است که معلولان را به جامعه معرفی میکند و می تواند نقش نیازها و موقعیت کنونی و آینده آنان را
بیان نماید .
مقدمه
همه انسانها بنا به دلایل گوناگون،در معرض آسیب های جسمانی قرار دارند و جمعیت تعداد
معلولین نیز نتها گواه این واقعیت است . طبق تحقیقات جهانی به عمل آم ده توسط سازمان ملل متحد،
مهمترین عامل بازدارنده معلولین از دستیابی به حقوق برابر با دیگران، ناسازگاری محیط ساخته شده با
گستره توان جسمی انسان است
تا کنون مسئله ورزشگاهای مناسب معلولین حساسیت بر نمی انگیخت و بیشتر توجه به آن بخش که
جنبه عمومی و اجتماعی دارد پرداخته شده است ولی به حمایت از توانایی معلولین و نیازهای روانی
آنان کمتر توجه شده است.
1 تعریف سازمان بهداشت جهانی از معلولیت:
این تمایز را می disability) و معلولیت (impairment) سازمان بهداشت جهانی میان اختلال
گذارد :
اختلال : هر نوع ناهنجاری یا کمبود د ر ساختار یا کارکرد روانی، فیزیولوژیکی یا کالبدی را
اختلال نامند.
معلولیت : هر نوع کمبود یا فقدان توانایی (ناشی از اختلال) که فعالیت فرد را برای انجام امری به
روشی که افراد عادی انجام م یدهند محدود سازد یا دامنه فعالیت وی را از حالت طبیعی خارج نماید.
معلولین گروه همگنی را تشکیل نمی دهند؛ برای نمونه بیماران روانی، عقب ماندگان ذهنی، افرادی
معلولین به » که نقص در بینایی، ضعف در شنوایی، اختلال در تکلم یا محدویت در تحرک دارند و نیز
با موانع و مشکلات مختلفی روبه رو هستند که باید به روشهای متفاوت بر معلولیت « اصطلاح دارویی
آنان غلبه نمود.
-2 ورزش
شامل فعالیت هر کس با یک منظور و در محیطی متفاوت از محیط روزانه برای مسابقه ، لذت بردن ،
برای کسب برتری ، برای پیشرفت مهارت یا ترکیبی از تعدادی از این هاست . تفاوت منظور همراه با
در نظر گرفتن مهارت فرد یا گروه یا دلیری علامت مشخصه ورزش است .
بنابر این پریدن از روی یک مانع در مقابل دیدگان هزاران نفر در یک میدان سر پوشیده ورزش است
در حالی که پریدن از روی یک چشمه هنگام پیاده روی در روستا فقط تلاش برای خیس نشدن
پای فرد است.
انواع مختلفی از ورزش وجود دارند و انسان ها قسمت مهمی از وقت ، پول و دلبستگی خود را نه فقط
به عنوان شرکت کننده بلکه به عنوان تماشاگر به آن ها اختصاص می دهند .
ورزش امروزه در جهان به وسیله ای مبدل شده که انسان ها را با هم متحد و آشنا کرده و بین آن ها
پیوند اخوت و برادری برقرار می کند و مهمترین هدف و وظیفه ورزش همین است ایجاد مودت و
دوستی بین ورزش کاران که هر چند در میدان رقیب هم هستند اما در خارج از میدان به عنوان رفیق
همدیگر می باشند .
ورزش ترکیبی از فعالیت های فیزیکی عادی و معمول و مهارت های شخصی و به عنوان تفریح و یک
سری از قوانین که برای مسابقه ، لذت بردن و رسیدن به برتری است . ترکیب شخصیت هایی با مهارت
های متفاوت در یک ملت شجاعت و دلاوری آن ملت را افزایش می دهد .
-3 اثرات و نقش ورزش بر معلولین
اگر ورزش در جامعه انسانی قادر به تامین سلامتی ،نشاط و روحیه خوب و ایثارگرانه متعالی در
انسانهاست ، به طریق او لی برای معلولین مفیدتر و کاراتر از افراد سالم خواهد بود .زیرا مشوق بازگشت
به گذشته و زدودن آثار ضربه وارده و افسردگیها و تاثیرات ناشی از آن را نیز ایجاد می کند .اگر
ورزش برای همگان بطور جنبی در زندگی روزانه مطرح است عدم انجام فعالیت های ورزشی اختلال
چندانی د ر زندگی روزمره ایجاد نمی کند،برای معلولین جزئی ضروری و حیاتی از فعالیت های روزانه
تلقی می شود ودر صورت نپرداختن بدان وقفه و اختلالی در مسیر بهبودی یا حفظ شرایط کنونی
بوجود خواهد آمد.
ورزش زداینده تحقیرهایی است که فرد معلول نسبت به خود تصور می کند یا به علت فرهنگ ناآگاه
جامعه که واقعا " وجود دارد،نه تنها اعتماد به نفس را در فرد تقویت می کند،بلکه نگرش جامعه را
نسبت به معلولین دگرگون می سازد.
-4 عوامل مؤثر در کاربردی کردن فضاها برای معلولین :
عوامل تأثیرگذار را می توان به گروههای زیر دسته بندی می شوند :
-1 اندازه های انسانی و میدان عمل وسایل کمکی
-2 سرعت عمل
-3 دسترسی به نیازمندیها
گروه اول : در حقیقت پر دسترس ترین وسیله کمکی از نظر حجم، وزن و اشغال جا صندل
یچرخدار است . به طور کلی هر گاه فضا و فاصله های بی مانع طوری طراحی شده باشد که بتوان با
صندلی چرخدار از آن استفاد ه کرد، آن فضا برای افرادی که از سایر تجهیزات کمکی سود می جویند
و همچنین برای مردم عادی هم قابل استفاده خواهد بود.
اگر به محدودیت های ساختمان و حجم صندلی توجه شود، معلول صندلی نشین هم می تواند
درست مانند شخصی که قادر به هر نوع حرکتی است، کارهای مختلف انجام دهد. به هر حال این افراد
به دلیل نقص عضوی که دارند فقط مسیری مشخص و طی روندی مشخص می توانند به وسایل نزدیک
شوند و از آنها استفاده کنند . طراحی ها باید باتوجه به به این عوامل صورت گیرد تا فضاها قابل استفاده
شخص معلول باشد.
گروه دوم : محیط ورزشی باید ایمنی ساکنین را بخصوص در مواقع ضروری و آتش سوزی فراهم
سازد. معلولین به لحاظ استفاده از وسیله های مختلف حرکتی آن قابلیت جابجائی سریع و به موقع را
نداشته و با توجه به اینکه سرعت عمل بسیار حائز اهمیت است . هنگام بروز حریق یکی از عوام ل مهم
در طراحی، دوام سازه پلکان و مسیرهای خروجی تا زمان تخلیه کامل ساختمان است.
مسیر حرکت باید طوری طراحی گردد که حداکثر امکانات فرار را در مواقع خطر برای آنان به
وجود آورد . عریض بودن راهرو ها با در نظر گرفتن فضاهایی برای پناه گرفتن و همچنین فضاهایی مثل
بالکن دسترسی هر چه سریعتر به فضای آزاد و همچنین استفاده از مصالحی که مقاومت آن در برابر
آتش سوزی می تواند میسر وافع شود.
گروه سوم : محیط ورزشی باید با توجه به ویژگیهای مختلف معلولین طراحی گردد تا امکان
دسترسی به نیازها را سهل و آسان برای آنان فراهم سازد.
دسترسی به نیازها شامل آن دسته از ویژگیهای خاص است که لزوم دستیابی به نیازهای ضروری را
ایجاب می کند . همچنین در مورد مسائل ایمنی نیز نیاز دسترسی به لوازم کنترل تأسیسات و یا کلید
ایمنی برق از ضروریات محسوب می شود . بنابراین طراحی باید طوری باشد که علاوه بر اینک ه مطابق
معیارها و استانداردهای معلولین می باشد، ساده و روان باشد و از ایجاد اختلاف سطح های غیر
ضروری اجتناب گردد.
-5 عوامل موثر در طراحی فضاهای ورزشی برای معلولین :
الف- دسترسی آسان
نظر به ویژگی های گروه های مختلف معلولین فضاهای ورزشی آنان باید به نحوی طرا حی گردد
که امکان دسترسی سهل و آسانی را برای آنان براحتی فراهم آورده و بر سر راه آنان موانعی ایجاد
ننماید این تسهیلات صرف نظر رعایت برخی نکات فنی و ضوابط به معلولین شامل سادگی ارتباطات
،احتراز از اختلاف سطح های غیر ضروری ،تعبیه امکانات و مسیرهای ویژه مخصوص می باشد.
ب- ارتباط بصری حداکثر
اهمیت پیوندهای جمعی بین خود معلولین و افراد غیر معلول ایجاب می نماید که از نقطه نظر بصری
امکانات مناسبی برای یکپارچگی فضاهای داخلی و خارجی مجموعه در نظر گرفته شده و طراحی می
گردند.بدین ترتیب روشن است که فضاهای تو در تو و پیچی ده که متضمن تفکیک خیلی خرد فضای
کلان به فضای کوچکتر است باید حدامکان اجتناب شود و دید و منظرهای متعددی برای حفظ یک
ارتباط بصری یکپارچه در نظر گرفته شود .دیدن فعالیت ها یا شندین صدای ان برای اندسته از معلولان
که فاقد هر گونه امکان تحرک بینایی هستند به خودی خ ود احساس مشارکت در آن فعالیت ها و
ترغیب به غلبه نمودن بر موانع برای پیوست به جمع مینماید که در مجموعه های معلولین بسیار حائز
اهمیت است.شاید بتوان تاثیرات این ارتباط بصری را در فرمول های زیر خلاصه کرد:
- ارتباط با معلول دیگر او را از تنهایی و انزوای شخصی خو یش بیرون کشیده و نقاط مشترکی را
بوجود میاورد.
- ارتباط یک معلول با افراد غیرمعلول او را به احساس در میان جامعه بودن سوق می دهد.
ج- تغییر پذیری فضاها
به لحاظ اینکه معلولین در گروه های متعدد ومتفاوتی طبقه بندی می شوند (فلج مغزی ،نخاعی و ...)
طبعا فضاهای ورزشی مربوط به هر گروه دارای ویژگیهای معین است که در صورت تخصیص یافتن
یک فضا به یک گروه معلولین جداگانه امکانات بسیار جزیی و تغییراتی اندک قابل استفاده برای
فعالیت های گروههای مختلف باشد .بدین ترتیب صرفه جویی در فضاها باعث خواهد شد تا از اتلاف
هزینه جلوگیری شود .معمولا در فضاهای عمومی مجموعه های ورزشی از استانداردهای عموم معلولان
یعنی استاندارد صندلی چرخدار و در فضاهای خیلی خاص از استانداردهای همان گروه معلولان
استفاده می شود.
د- ایمنی حداکثر
یکی از مهمترین نکات طراحی فضاهای ورزشی معلولین پیش بیبی ایمنی حداکثر در مواقع
اضطراری و آتش سوزی هاست . معلولین به لحاظ استفاده از وسیله های مختلف حرکتی آن قابلیت
جابجایی سریع و به موقع را نداشته و طبعا " فضاها باید طوری طراحی گردند که حداکثر امکانات فرار
را در موقع خطر برای آنان بوجود آورند .عریض بودن راه ها – بازشو درب ها به بی رون و جدا بودن
واحد های تولید کننده خطرات،از مجموعه می تواند زمینه های مناسبی برای این پیش بینی باشد.
معمولا" در صورتیکه شرایط اقلیمی محل اجازه دهد فضاهای ورزشی در بسته را بصورت تفکیک
شده و جدا از یکدیگر پیش بینی می نماید تا در هنگام بروز خطر بتوان راحت ت ر به فضای آزاد
دسترسی پیدا کرد.
پیشنهادات:
1. امکان نزدیک شدن دسترسی سواره به فضاهای ورزشی فراهم شود تا در هوای سرد
وبارندگی درچار مشکل نشوند.
2. سطح شیبدار طولانی معلولین را دچار مشکل می کند .بنابراین شیب سطح شیبدار باید
براساس طول آن محاسبه گردد .
3. معلولین نیاز به سرویس بهداشتی مخصوص هستند.
4. معلولین برای دسترسی به طبقات بالاتر نیاز به آسانسراستاندارد دارند.
5. برای دسترسی به سطح مختلف از بالابر مخصوص استفاده شود.
6. کف پوش فضاهای ورزشی باید از مصالحی باشد که سبب لیز خوردن معلولین در آن نشود.
7. معلولین برای حرکت درپی اده روها بدلیل شیب زیاد یا عرض کم یا مصالح بکار رفته دچار
مشکل می شوند .بنابراین باید پیاده روها را با شیب و عرض مناسب طراحی کرد و همچنین مصالح بکار
برده شده نباید سبب لیز خوردن و یا گیر کردن چرخ ویلچر شود. .
8. از اختلاف سطح های غیر ضروری اجتناب گردد.
فهرست منابع
. اهری ، زهرا ." مسکن حداقل "، مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن ، 1367
زرین، پارسا . "مجموعه مقالات سمینار سیاستهای توسعه مسکن در ایران " ،جلد دوم، وزارت مسکن و
. شهرسازی سازمان ملی زمین و مسکن، دانشگاه تهران، 11 مهر ماه، 1373
. قائم، گیسو." مسکن و معلولین" ، مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن ، 1371
جانسون، بی . ام." طراحی گذرگاههای مناسب برای معلولین جسمی " ، مترجم : فروز روشن بین
. ،تهران، مرکز تحقیقات ساختمان ومسکن، 1366

نقش مبلمان شهری در هویت و سیمای شهری

اولین همایش بین المللی شهر برتر، طرح برتر
سازمان عمران شهرداری همدان
11 و 12 مرداد 1385راضیه زندیه
کارشناس معماری[e-mail]
چکیده:
این روزها نقش مبلمان شهری در خدمت رسانی به شهروندان هر شهر بر کسی پو شیده نیست . اما مسئولین امرو دست
اندرکاران امور شهری معتقدند که گذشته ازامرخدمات رسانی، حفظ هویت و زیبایی سیمای شهری نیزاز اولویتهای بالایی
برخوردار است . چنانچه بعضا " مشاهده می شود با گسترش بی ضابطه بسیاری از شهرهای بزرگ وافزایش جمعیت رفته رفته
تسلط مسئولین شهری به کنترل اوضاع اجتماعی و پرداختن به امورسیمای شهرها و ساماندهی آنها کمتر ازگذشته می شود و
گاهی هویت حفظ سیمای بصری در زیر پوشش عملکردها و پاسخ به نیاز روزمره شهروندان به فراموشی سپرده می شود . در
بعضی موارد نیزبه جرئت می توان گفت هجوم بی رویه و حساب نشده جمعیت از ر وستاها و شهرهای کوچکتر به شهرهای
بزرگ و به ویژه کلان شهرها و در نتیجه نیاز بیشتر به خدمات شهری مناسب، باعث به وجود آمدن سیمایی نامناسب و اغتشاش
درهویت و کالبد شهر می شود . بطوری که در بسیاری از موارد برای پاسخ گویی به نیاز شهروندان درامر خدمات شهری، دقت
فدای سرعت شده و حفظ هویت و زیبایی به ویژه در مبلمان شهری قربانی نیازهای مقطعی و نسنجیده روزمره شهرمی شود.
کلمات کلیدی: خدمات شهری - طراحی شهری - سیمای شهر- فرهنگ - زیبایی- مبلمان شهری - هویت شهری
مرجع مهندسی عمران
در عصر معاصر مشکلات کلان شهرها فقط در ازدیاد جمعیت، تراف یک، گرانی، اقتصاد و نابسامانیهای زیست محیطی و ...
خلاصه نمی شود . بلکه ا نواع ناهنجاریهای رفتاری، مشکلات اجتماعی و فشارهای روحی و روانی ناشی از سیمای ناخوشایند
بصری نیز خود دلایل کافی برای افزایش مسائل زندگی مدرن شهری و تنگ ترشدن عرصه به جامعه امروزی است . یقینا "
آرامشی که از نمای مناسب شهری در پی استفاده صحیح از مبلمان شهری حاصل می شود بی تأثیر در زندگی شهروند امروزی
نخواهد بود به گونه ای که گاهی این احساس، خستگی را از انسان خسته از کار وتلاش و هیاهوی روزانه بر گرفته و با
آرامشی پایدار ، تا درب منزل بدرق ه اش می کند . لذا تأثیری که سیمای آرامش بخش شهری به او عطا کرده است پشتوانه ای
معنوی برای ارتباط خانوادگی وبه ارمغان بردن این حس به درون خانه می شود.
با نگرشی اقتصادی و سودمندانه به این مقوله نتیجه ای بدست می آید که گاهی بسیاری از طراحان مبلمان شه ری، به ویژه در
کشورهای عقب مانده یا در حال توسعه، در صدد به وجود آوردن سیمایی از شهر هستند که آنها را به سود بیشتر برساند، و کمتر
به جزئیات و نیازهای روانی، اجتماعی جامعه توجه دارند . اگرچه گاهی ناچار به رعایت استانداردهای شهری می شوند اما بعضا "
این مقررا ت را قوانینی دست و پا گیر و غیر سودآور میدانند . لذا پرداختن به مسائلی همچون مبلمان شهری و تأثیر عملکرد آن
در سیما و هویت شهر را کاری عبث و یا حد اقل دست و پا گیرو غیر سود آور می دانند و به همین دلیل حاضر نمی شوند بر سر
مسائلی همچون موارد یاد شده ریسک اقتصا دی کنند . درعصر حاضر سیما و نمایی از شهرمورد توجه است که با طرحهای بدیع
و مدرن، رنگهای گرم تند و تابلوهای رنگارنگ نئون به همراه نورپردازیهای شبانه، جذابیت خود را حفظ کرده و خود نمایی کند
بی توجه به اینکه این مبلمان طراحی شده چه تأثیری درذهن مخاطب شهری و شهروند ساکن شهرخواهد گذارد.
دراین مقاله سعی شده است با بیان نمونه هایی از مبلمان شهری موجود در داخل و خارج کشور، نوع استفاده آن و تأثیر به جای
گذاشته بر محیط زیست را بیان کند.
« نقش مبلمان شهری در هویت و سیمای شهری »
مقوله مبلمان شهری و نقش آن در شهر از هر منظری در خور اهمیت و قابل بررسی است . یا به تعبیری می توان گفت
نقش مبلمان شهری را از زوایای مختلفی می توان مورد کنکاش قرار داد . با آنچه در چکیده مقاله آمده است، نقش مبلمان
شهری از دیدگاههای ذیل مورد بررسی و کالبد شکافی قرار گرفته است . گرچه باید اذعان داشت ممکن است این بررسی جامع
و کامل نبوده و می تواند به صورت گسترده تر در قالب عناوین دیگری نیز مطرح شود . با این حساب این جمعبندی فقط درخور
وقت و نیاز محتصر به منظور پاسخگویی به ارائه مقاله ای در همایش در نظر گرفته شده است که امیدوا ر است با همه کاستیها
مقبول افتاده باشد:
- نقش مبلمان شهری، سیمای شهر و نیاز شهروندان
- مبلمان شهری، معلولین، جانبازان و سالمندان
- نقش سمبلها و نشانه ها در مبلمان شهری
- رابطه مبلمان شهری و آرامش ذهنی و سلامت روانی
- تأثیر اقلیم، مصالح، رنگ و ویژگیهای هنری در مبلمان شهری
• نقش مبلمان شهری، سیمای شهر و نیاز شهروندان
بی شک قسم عمده ای از عناصر تشکیل دهنده سیمای هر شهر، مبلمان آن شهر است . اجزایی که گذشته از کاربردهای
خاص خ ود به زیبایی و انتظام شهر نیز سامان می بخشند. طبعاً شکل گیری عناصر بصری که تصویر هر شهر را ب ه وجود می آورند
خاطره ای را برای هر بیننده در ذهن باقی می گذارند. کوین لینچ در کتاب سیمای شهر از همین اثر و خاطره و یادی که از
سیمای یک شهر در ذهن بیننده به جای می ماند (تصویر ذهنی)، مفصل صحبت کرده است. هنر طراح آن است که در کنار
چیدمان این ابزار و اجزاء ن یاز شهروندان را برطرف کرده و سیمای زیبا به شهر بدهد . به طوری که شهروند احساس آرامش و
راحتی را در برخورد با آنها داشته باشد . نیمکت، تیرهای چراغ برق، صندوق پست و اتاقک تلفن، تابلوها، فضاهای سبز، آبنماها و
بسیاری از اجزای دیگر تشکیل دهنده این نظم هستند . در بسیاری از شهرها فقط تابلوهای نصب نشده (نه علائم رانندگی) خود
به تنهایی می توانند به دلیل بی نظمی و اغتشاش و شلوغی سیما باعث به وجود آوردن تصویری نه چندان زیبا و آرامش بخش
در شهر شوند.
امروزه در شهرهای بزرگ و پیشرفته از جمله اروپا و امریکا کارشناسان بسیاری بر روی این موضوع کار کرده و به جزئیات
سیما و نمای شهری اهمیت می دهند و گاهی همان قدر که طرحهای جامع و تفصیلی شهری اهمیت دارند، برای مبلمان و
سیمای شهر نیز بهای ویژه ای پرداخت می کنند، مثلاً حتی الامکان بسیاری از تابلوهای ایستاده راهنمایی و رانندگی را حذف و
به جای آن از خطوط و علائم رنگی در سطح خیابان استفاده می کنند. اولین کمکی که این حرکت می کند جلوگیری از آشفتگی،
اغتشاش و ازدحام در دید بیننده و شلوغی محیط است.
اهمیتی که این طراحان به نقش مردم و نیاز شهروندان می دهند آنقدر است که محور تصمی ماتشان عمدتاً رفاه و راحتی و
آسایش ایشان محسوب می شود بگونه ای که دید بصری و به وجود آوردن نمایی توأم با تعادل لازم، راحتی و آرامش را برای
ساکنین به ارمغان می آورد. به طوری که مشاهده می شود عناصر مبلمان شهری نه تنها مزاحمتی برای رفت و آمد مردم ندارد
بلکه درست جایی که مورد نیازشان هست نیز به کار گرفته شده است. شاید تا به حال مشاهده کرده باشید در بسیاری ار مراکز
عمده خرید ، محلی برای استراحت و یا نشستن افراد به ویژه سالمندان در نظر گرفته شده است و یا گاهی دیده باشید
دربسیاری از شهرهای پیشرفته برای خرید از چرخهای دستی در داخل غرفه ها استفاده می شود بدون اینکه با هیچ مشکل ی از
بابت رفت و آمد مواجه شوند. بنابراین نیاز شهروندان و سیمای شهر و به وجود آمدن هویت شهری حلقه های به هم چسبیده و
جدا نشدنی هستند که هریک دیگری را پشتیبانی و تکمیل می کند و عدم توجه و دقت به هرکدام آسیب جدی و خللی فاحش
در به وجود آمدن سیمای نامناسب شهر خواهد بود.

به دنبال بحث فوق اشار ه ای به رابطه اجزاء و عناصر مبلمان شهری و نیاز قشری خاص از جمله معلولین، جانبازان و
سالمندان می شود. کم نیستن د کشورهایی که امکانات ویژه ای برای این قشر در نظر می گیرند و در به وجود آوردن سیمای
شهرشان رابطه ای مستقیم بین نیاز این قشر و مبلمان شهری به وجود می آورند. به جرئت می توان گفت ابتدایی ترین امکانات ،
وجود پله هایی کم ارتفاع و سطح شیبدار مناسب (رمپ) باشد که ن یاز اولیه این قشر را برای حضور در جامعه و محیط به وجود
م یآورد. گذشته از پارکی نگهای ویژه و یا نیمکتهای مناسب، حتی گاهی دستگیره هایی که باید به موقع به کمک این نیازمندان
بیاید نیز احساس می شود.
اما باید اذعان داشت که کشور ما ایران نیز بسان بسیاری از کشورهای جنگ زده و درگیر جنگ تحمیلی جهان سوم در
ایجاد تعادلی بین طراحی مبلمان شهر و نیاز این قشر خاص موفق نبوده است و حتی هنوز بسیاری از سا ختمانهای اصلی دولتی
نیز از داشتن اولین امکانات برای تر دد این افراد محروم هستند و ابتدایی ترین نتیجه حاصله به عدم حض ور ایشان در محیط و
برآورده نشدن نیازهایشان منجر می شود. در حالی که را قم این سطور شاهد بوده است در کشورهای اروپایی حتی در
فروشگاههای بزرگ عمومی برای این قشر صندلیهای چرخداری (ویلچیر) برقی طراحی شده بود که دارای سبد ویژه خرید بوده
و امکان خرید و عبور از تمام غرفه ها را فراهم می کرد و جالب تر اینکه حتی گاهی سبدهای خرید برای نش ستن کودکان دارای
محلی خاص بوده و شگفت اینکه فرزندان دوقلو نیز از قلم نیفتاده و برای ایشان نیز سبدهای ویژه ای طراحی شده بود . شاید به
جا باشد که از خود بپرسیم چه درصدی از فروشگاههای بزرگ ما دارای پارکینگهای بز رگ و مناسب است که سبدهای خرید
(ترولی) تا کنار خودروها دسترسی دارد و یا چه تعدادی از آنها محلی برای سرگرمی و بازی کودکان دارند.
• نقش سمبلها و نشانه ها در مبلمان شهری
بدون تردید جایگاه سمبلها و نشانه های شهری در فضاها و مبلمان شهری از اهمیت خاص و ویژه ای برخوردار است . جرا که
بسیاری از مسائل فرهنگی و آدا ب و رسوم و سنتهای مردم از این گونه علائم سر چشمه می گیر ن د. نشانه هایی که بیانگر
خاطرات، مبارزات و دلاوریهای یک ملت است و تبلور عینی آن در یک سمبل و نماد شهری شکل گرفته است . فضاهای باز
شهری، مبلمان شهری و حضور و استفاده ساکنین دارای یک رابطه مستقیم و وابست ه به هم می باشند . زمانی که برای استفاده
از اوقات فراغت و یا سپری کردن روزهای تعطیل به اجبار از فضاهای باز و پارکها استفاده می شود، خواه ناخواه با مبلمان
شهری و عناصر موجود در آن ارتباط تنگاتنگ برقرار می شود و این نشانه ها و سمبلهای شهر هستند که خود نمایی ک رده و با
حضورشان خاطرات گذشته را بیان می کنند و یادآور تجربیات تلخ و شیرین گذشتگان می باشند . البته دیده می شودگاهی نشانه
ها دارای ابعاد و ارزشهای خاص خود هستند و معمولا " موقعیتشان متناسب با جایگاهی است که در آن قرار گرفته اند . گاهی
چون برج آزادی در تهران، ایفل در پاریس و یا ساعت بیگ بن در لندن جایگاه کشوری دارند و یا برخی دیگر در موقعیت شهری
و یا منطقه ای قرار گرفته اند.
در طراحی شهرها ، موقعیت سمبلها و یادمانها از جایگاه ویژه ای برخوردار است و به تناسب فرهنگ، سنن و آداب و رسوم و با
توجه به رابطه سا کنین و شهروندان در ارتباط با مبلمان شهری طراحی می شوند . لذا گذشته از دید بصری و زیبایی محیط و
منظر، نمادهای شهری که قسمی از مبلمان شهر محسوب می شوند و یاد آور بسیاری از یادها و خاطرات گذشتگان به حساب
می آیند، عموما " با سنتهای مردم عجین هستند . به گونه ای ک ه گاهی حتی یک درخت کهن (از جمله امامزاده صالح تهران )
یادمانی برای بسیاری از مردم ساکن در آن محل است.
• رابطه مبلمان شهری، آرامش ذهنی و سلامت روانی
بدیهی و روشن است که مب لمان شهری علاوه بر خصوصیات و ویژگیهایی که نام برده شد باید سهم مهمی دربه وجود آوردن
آرامش و سلامت روحی و ذهنی افراد داشته باشد . گاهی شلوغی و اغتشاش عناصر چنان است که نه تنها آرامشی را به دنبال
ندارد، بلکه باعث سر در گمی و آشفتگی شهروندان نیز می شود به گونه ای که انسان خسته از کار روزانه هیچ رغبتی برای
نشستن و استفاده کردن از فضای شهری و مبلمان آن ندارد . شاید تا کنون کمتر به رابطه مبلمان شهری و آرامش روانی افراد
توجه شده باشد، اما به یقین اولین تاثیرات خود را در ارتباط با چگو نگی استفاده شهروندان از این عناصر خواهد داشت . به هر
جهت، زمانی که در یک بازار شلوغ و پر سر و صدا با تابلوهای نامنظ م مختلف روبرو می شویم خود به خود احساس نبود آرامش
و آشفتگی را خواهیم داشت و یا وقتی در فضای شهری که برای استفاده ساکنین در نظر گرفته شده که دقایقی را بیاسایند اما
رعایت بسیاری از مسائل روانی شهری در آن لحاظ نشده است، احساس راحتی نداشته و آرامشی نیز بدنبال نخواهد آمد . بدین
ترتیب، این نیز هنر طراحان و دست اندر کاران مسائل مبلمان شهری است که با چیدمان صحیح و استفاده بجا ضمن به وجود
آوردن محیط و منظر مناسب و عملکردی در خور استفاده ساکنین، به مسائل روحی، روانی و آرامش بخش محیط نیز توجه کافی
داشته باشند.
• تأثیر اقلیم، فضای سبز، مصالح، رنگ و ویژگیهای هنری در مبلمان شهری
نقش هنرمندان و طراحان شهر و مبلمان آن در رابطه با استفاده از مصالح، عوامل اقلیمی و عناصر هنری از جمله رنگها به کونه
ای است که در اولین نظر کنشها و واکنشهای بر خاسته از آن هویدا می شود . بدیهی و روشن است که این هنر طراح است که
برای مبلمان منطقه ای، از چوب در محلی که به جنگل نزدیک است و یا سنگ در مکانی که منطقه کوهستانی است و نظایری
مشابه آن استفاده میکند . کمتر منظری در شهر است که از این عناصر بومی تهی باشد و این ظرافت مورد تحسین و ترغیب
طراحان و مجریان مربوطه را بدنبال خواهد داشت . برای مثال در شهر همدان که سنگ کوهستان نمونه ای از مبلمان و تزئینات
شهر محسوب می شود و عنصری برای تزئین بلوار های آن است، همین حال را خواهد داشت . گرچه نحوه چیدما ن همین
سنگهای صخره ای روی هم قرار گرفته نیز خود دقت و ظرافت لازم را می طلبد تا نمای سنگین و زمخت آن را به تصویری
آرام بخش و دوست داشتنی تبدیل نماید.
آب به عنوان یک عنصر ثابت، نقشی پررنگ و قوی در مبلمان و مناظر شهرها دارد. گذشته از آیات و احادیث و روایات، " و من
الماء کل شیء حی " استفاده از آن در مناظر و مبلمان شهری شاخص و تعیین کننده می نماید . ضمن اینکه تعیین جایگاه
آبخوری ها و شیرهای شستشو و فضاهای سبز نیز اهمیت لازم را دارا می باشند . در همین رابطه لازم است به فضاهای سبز، و
درختان در مبلمان شهری اشاره کرد . اگر چه باز کردن این مطلب از حوصله این مقاله خارج است اما حد اقل باید مختصر به
نقش اساسی سبزینه و فضای سبز وبکارگیری انواع رنگها، به ویژه رنگهای گرم و بخصوص رنگ سبز، در طراحی محیط و
منظر و مبلمان شهری پرداخت . به درستی کمتر مکانی است که برای نشستن افراد در نظر گرفته شده باشد ولی فاقد گل، گیاه
و چمن باشد . تاثیری که این عناصر به خصوص گلهای معطر رنگی، در تلفیق با سایر اجزا بر انسان دارد خود به خود بر آورنده
محیطی آرامش بخش و دلپذیر خواهد بود . حتی در کشورها و مناطق گرمسیر نیز از گل و گیاه و درختهای ویژه آن اقلیم همراه
با صرفه جویی آب و سیستمهای قطره ای استفاده می شود . در مناطق خوش آب و هوا ، پر باران و معتدل از جمله شمال ایران،
از این نعمت بهره کافی برده می شود . اما نباید به صرف اقلیم و طبیعت اصل طراحی و چیدمان عناصر خدمات شهری به دست
فراموشی سپرده شود ، اگرچه طبیعت زیبایی خاص خود را داراست . خوشبختانه در بسیاری ا ز شهرهای شمالی کشورمان به این
نکته توجه لازم می شود بطوری که برای مبلمان شهری بسیاری از پارکها و بوستانهای منطقه ای از امکانات محلی و بومی
استفاده می شود که هم مقرون به صرفه و هم مناسب و زیبا است . در آخر بر استفاده به نقش رنگ، جنس مصالح مورد نیاز و
عناصر م حلی و بوم آورد در مبلمان شهر ها تاکید می شود چرا که اعتقاد بر این است که می توان برای به وجود آوردن مبلمانی
مناسب و محیطی آرامش بخش از ساده ترین و ابتدایی ترین امکانات محلی فضای دلچسب و مفیدی برای شهر وندان به وجود
آورد.
نتیجه گیری
-1 مبلمان شهری باید زیبایی بصری محیط را بدنبال داشته باشد.
-2 خدمات شهری و عناصر آن باید دارای چیدمانی باشد که علاوه بر کاربری و خدمات رسانی مناسب، آرامش روحی و
روانی ساکنین را نیز فراهم کند.
-3 مبلمان شهری باید به گونه ای طراحی شود که امکان استفاده برای همه اقشار جامعه اعم از : زن – مرد – پیر –
جوان – معلول و جانباز . ... فراهم آید.
-4 برای داشتن مبلمان و خدمات شهری خوب می توان با سلیقه و طراحی صحیح، هنرمندانه از امکانات محلی و مصالح
بومی بهره لازم را برد.
-5 در طراحی مبلمان شهری، باید به نکات ظریف هنری از جمله جنس مصالح ، رنگها و مس ائل اقلیمی نوجه ویژه
داشته بهره لازم را برد.
منابع و مواخذ:
فارسی:
∗ بحرینی، حسین ( 1375 ) ، تحلیل فضاهای شهری، انتشارات دانشگاه تهران، تهران
∗ پوردیهیمی، شهرام ( 1379 )، نور روز در معماری، نشر نخستین، تهران
∗ حبیبی، محسن ( 1375 ) ، از شار تا شهر، انتشارات دانشگاه تهران، تهران
∗ زندیه، مهدی ( 1384 )، هویت بخشی به سیما و کالبد شهر قزوین ، (طرح تحقیقاتی ) ، شهرداری قزوین،
قزوین
∗ طبیبیان، منوچهر ( 1377 )، منظر شهری، انتشارات دانشگاه تهران، تهران
∗ قریب، فریدون ( 1382 )، شبکه ارتباطی در طراحی شهری، انتشارات دانشگاه تهران، تهران
∗ مدنی پور، علی ( 1379 )، طراحی فضای شهری، ترجمه فرهاد مرتضایی، انتشارات شهرداری تهران، تهران
∗ نوریان، فرشاد ( 1376 )، شهر همچون چشم انداز، انتشارات شهرداری تهران، تهران
انگلیسی:
• Beer, A. (1993); Landscape planning and environmental sustainability.
Town planning review 64 (4): V-XI.
• Bell, Simon, (1999); Landscape Pattern, Perception and Process,
London, UK.
• Conzen, M.P. (1980); Morphology of Nineteenth Century Cities,