مناسب سازی برای کم توانان جسمی از ابتدا تا امروز

چالش ها و راهکارها
دکتر منصور اله وردی زواره، کارشناس مناسب سازی حوزه معاونت توانبخشی سازمان بهزیستی کشور
چکیده:
مقاله حاضر با محوریت مناسب سازی برای افراد معلول و چگونگی شکل گیری فعالی ت های سازما ن های مختلف در این رابطه تهیه گردیده است . بررسی سیر تحول این تلاش ها در ایران با استناد به مصوبات مجامع بین المللی آغاز گردیده و سپس مجموعه تلا ش های سازمان بهزیستی، مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن و سایر نهادها در این رابطه با نگاهی اجمالی ارائه شده است.
فلسفه پرداختن به امر مناس بسازی و اهداف مترتب براین اقدام در بخش دیگری از مقاله حاضر مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. مضافاً اینکه موانع موجود در راستای تحقق فرایند مناسب سازی و وظایف و تعهدات فراروی ارگا ن های مختلف در این خصوص نیز مورد تاکید واقع شده است.
بدیهی است آنچه در این نوشتار مورد اشاره قرار گرفته، جزء بدیهیات و مورد شناخت و توافق متخصصان امر معماری و شهرسازی م ی باشد. لیکن آنچه موجب شد این بحث مجدداً مطرح گردد آن است که نگارند ه خود به لحاظ حرفه ای و پست سازمانی، با افرادی مواجه می باشد که به دلیل ابتلا به انواع کم توانی، با موانع و مشکلات بسیاری مواجه می باشند که دلیل آن عدم تناسب شرایط فیزیکی محیط های اجتماعی با نیازهای این افراد است ضمن آنکه بررسی های بعمل آمده در استانهای
مختلف نیز این واقعیت را تائید م یکند که فرآیند مناسب سازی چنانکه باید مورد توجه قرار نگرفته است.
مقدمه:
در جای جای کتب آسمانی بارها به عباراتی برم ی خوریم که بر تساوی حقوق انسانها تاکید م ی نمایند. به ویژه در نص صریح قرآن کریم، موکداً بیان می گردد که تمامی اف راد یک جامعه، صرف نظر از پایگاه اقتصادی، اجتماعی، ویژگیهای روحی و جسمی و توانای ی های فردی خویش، در نزد خداوند دارای شان و منزلت بوده و باید از عزت و احترام برخوردار شوند . و از امکانات یک زندگی سالم  

بهر ه گیرند.
جای تردید نیست که گرو ه های مختلف معلول (اعم ا ز نابینایان، ناشنوایان، معلولان جسمی حرکتی و ذهنی ) که جمعیتی بالغ بر 10 % جوامع را به خود اختصاص داده اند نیز دارای نیازها و انتظاراتی هستند که در یک جامعه م ی بایستی در کانون توجه مدیران امر قرار گیرد تا اصل تساوی حقوق انسانها و برابری فرص تهای اجتماعی طبق تعالیم الهی محقق گردد.
فلسفه برابرسازی فرص تها:
برابرسازی فرص ت ها فرایندی است که طی آن امکانات مورد استفاده عموم افراد اعم از مسکن، حمل و نقل، خدمات بهداشتی، امکانات حرف هآموزی و اشتغال، خدمات فرهنگی، ورزشی و تفریحی به گونه ای ارائه م ی گردد که تمامی اقشار جامعه به سهم خود از آن بهر ه مند گرد ند. بنابراین برای آنکه معلولان نیز در دایره شمولات این قائده قرار گیرند، می بایستی موانع محیطی و اجتماعی فراروی آنان را مرتفع نمائیم.
توا نبخشی مبتنی بر ایجاد فرصت های مساوی در مانیفست سازمان جهانی معلولان در سال 1981 مو رد تاکید قرار گرفته است. برابرسازی فرصت ها برای معلولان، وام دار جامعه ای عاری از هرگونه تبعیض است . برنامه اقدام جهانی برای معلولان (مصوبه سال 1982 سازمان ملل متحد ) اصل برابری فرصت ها را به یک موضوع جهانی مبدل ساخت. هرچند در مسیر تحقق این اصل بویژه در کشور های درحال توسعه، با چال ش ها و ابهامات فراوانی مواجه می شویم اما بطور کلی مقوله تساوی فرص تها، کشورهای مختلف را به تلفیق زندگی اجتماعی افراد معلول و سایر آحاد جامعه ترغیب می کند.
چنانکه گفته شد 10 % افراد جوامع را معلولان تشکیل می دهند که در بررس ی های سبب شن اختی این مسئله به عوامل چندی همچون سوء تغذیه، مسائل ژنتیکی، بیماری ها و عوامل محیطی ( نظیر تصادفات ) بر می خوریم. مضافاً اینکه جمعیت سالمندان، زنان باردار و والدین با کودک خردسال را نیز باید به افراد نیازمند خدمات خاص اضافه نمود . وجود این گروه کثیر، ما را ب رآن
م یدارد تا به مقوله مناسب سازی امکانات اجتماعی به منظور افزایش سطح رفاه و آسایش افراد دارای نیازهای خاص، به طور جدی توجه نمائیم . ایجاد تغییرات فیزیکی، رفع موانع محیطی، طراحی فضاهای خاص و ایجاد تکنولوژی متناسب با نیازهای گرو ههای هدف، مجموعه تلا شهایی است که طی فرآیند مناسب سازی صورت م یپذیرد.
اهداف مناسب سازی:
مهمترین اهداف این برنامه عبارتند از:
-1 توسعه مشارکت فعال افراد معلول در بخ شهای مختلف جامعه
-2 تقویت عزت نفس، انگیزه تلاش و عشق به زندگی در این گروه از افراد برای ساختن فرداهای بهتر
-3 افزایش سطح پایگاههای اجتماعی معلولان به واسطه احراز نقش های مؤثرتر در جامعه
-4 استفاده از خلاقی تها و قابلی تهای پنهان افراد معلول در تسهیل فرایند توسعه اجتماعی
-5 تلفیق ابعاد گوناگون زندگی فرد دارای معلولیت با سایر افراد جامعه و اجتناب از جداسازی آنان از سایر اقشار جامعه.
برای محقق ساختن اهداف فوق الذکر، طر ق مختلفی وجود دارد که عبارت است از : تدوین خط مشی مشخص جهت ارائه خدمات اجتماعی، تصویب قوانین خاص مبتنی بر خواستگا ه های فردی و اجتماعی افراد معلول، اختصاص منابع اعتباری و ایجاد پشتوان ههای نظارتی قوی برای اجرای بی کم و کاست برنامه مناسب سازی.
اعتقاد راسخ به قابلیت های ارزنده افراد معلول که در فرایند آموزش و توان بخشی این گروه شاهد آن بود هایم، ما را به این باور رسانده است که معلولیت، ف ی نفسه موجب ناتوانی فرد نم ی گردد بلکه عدم تناسب امکانات اجتماعی است که موجبات ا ین ناتوانی را فراهم م ی نماید. لذا پرداختن به مقوله مناسب سازی محیط زندگی افراد معلول در همایش حاضر، با درک این ضرورت صورت م ی گیرد که طراحا ن معماری شهری، بیش از پیش توجه خود را به کاستی ها و چال ش ها موجود در امربهین هسازی شرایط محیطی خاصی گروههای مختلف دارای معلولیت معطوف نمایند.
نمونه هایی از مشکلات موجود در امر تردد معلولان:
-1 حفاریهای مربوط به توسعه تاسیسات شهری
-2 ناهمواری پیاده روها، کم عرض بودن آنها و عدم وجود موزائیک های برجسته در کف معابر جهت مسیریابی نابینایان
-3 عدم وجود علائم هشدار دهنده صوتی در چهاررا هها
-4 وجود پلها و و پله های نامناسب در معابر
-5 بلوارهای عریض و بلند وسط خیابان در محل خط کشی عابرپیاده
-6 پائین بودن سایه بان مغازه ها و وجود شاخ ههای کم ارتفاع درختان در پیاده روها
-7 عدم وجود نقشه داخلی سازمانها و ادارات دولتی و غیردولتی به صورت برجسته در وردی آنها
-8 وجود موانع غیرقابل پیش بینی در مسیر تردد نظیر: صندوقهای پست و غیره
-9 وجود پلکان در ورودی اکثر مجتمع های آموزشی، درمانی، اداری، خدماتی، تفریحی و ....، و عدم پیش بینی رامپ برای این مراکز
-10 عدم وجود سرویس های بهداشتی ویژه معلولین در اماکن عمومی
روند شکل گیری فرایند مناسب سازی در ایران:
نشست ویژه مسؤلان و کارشناسان مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن در سال 1365 درخصوص مناسب سازی محیط شهری را م یتوان نقطه عطفی در آغاز این فرایند در کشور دانست . هرچند از همان بدو امر، وجود باورهای نادرست مب نی براینکه در جامعه، مصداق بارزی برای معولیت یافت نم ی شود و نیز عدم وجود پیشینه و دستورالعمل معین در این خصوص، پرداختن مقوله مناسب سازی را در نظر مسؤلان امر دشواری نمود لیکن طرح ابعاد اجتماعی این مسئله موجب شد تا پس از یکسال،
تلا شهای نظام داری در این راستا آغاز گردد.
در سال 1366 پژوهشی تحت عنوان طراحی فضاهای ساخته شده عمومی و خصوص ی برای معلولان جسم یحرکتی توسط مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن صورت گرفت . در همین سال به پیشنهاد سازمان بهزیستی، کمیت ه ای متشکل از نمایندگان موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران، دانشکده توانبخشی دانشگاه تهران، وزارت مسکن و شهرسازی و .... تشکیل گردید .
جلسات این کمیته در مؤسسه استاندارد برگزار م یشد و دبیر آن نیز سازمان استاندارد و تحقیقات صنعتی بود.
برآیند کار این کمیته تدوین جزوات متعدد در زمینه آئین کاربرد اصول اساسی طراحی فضا ب رای معلولان بود . به دنبال انتشار این جزوات، مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن در اواخر سال 1367 طی مکاتباتی با سازمان بهزیستی، جلساتی را با حضور نمایندگان ارگانهای ذیربط تشکیل داد که در نهایت به تدوین کتابی تحت عنوان ضوابط و مقررات شهرسازی و معماری برای افراد معلول جسمی حرکتی منجر گردید.
1368 از سوی شورایعالی شهرسازی و معماری به تصویب رسید، و توسط ریاست محترم جمهوری به /3/ این کتاب در تاریخ 8
78/9/ تمامی استانهای کشور ابلاغ شد . شورایعالی شهرسازی و معماری به استاندارد بند 5 این مصوبه در جلسه مورخ 22
مصوبه جدیدی را ج ایگزین مصوبه قبل نمود . که کمیسیون بند 3 این مصوبه کماکان در مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن فعال میباشد.
ماده 193 قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی و اجتماعی به تصویب مجلس رسید . به دنبال تصویب این « ج» در سال 1379دبند، پیش نویس آئین نامه اجرایی آن با همکاری س ازمان بهزیستی، وزارت مسکن و سازمان مدیریت در سال 1379 تهیه
» : ماده 193 قانون مزبور تاکیده شده ا س ت که « ج» 1379 به تصویب هیات وزیران رسید، در بند /12/ گردید. و در تاریخ 10
به منظور ارتقاء کمی و کیفی خدمات توان بخشی و دسترسی عموم آحاد مردم به این خدمات و تحقق تساوی فرصت ها برای معلولان و توسعه مشارکت فعال آنان در جامعه مناسب سازی اماکن عمومی و خصوصی در طول برنامه سوم توسعه صورت گزارش مربوطه به حسن اجرای این مصوبه در ساختمانها و اماکن عمومی مربوط به شهرداری ها و مؤسسات و .« م یپذیرد
اماکن عمومی و غیردولتی توسط و زارت کشور و نیز گزارش مربوطه به حسن اجرای این آئین نامه در دستگاههای اجرایی و نهادهای انقلابی توسط وزارت مسکن، هر 6 ماه یکبار به کمیسیون امور اجتماعی دولت ارائه م یگردد.
83 توسط مجلس شورای اسلامی نیز م یتوان بعنوان آخرین /2/ از تصویب قانون جامع حمایت از حقوق معلولان در تاریخ 16
تلا شهای انجام شده در این راستا نام برد . که ماده 2 این قانون و تبصر ه های آن، به ضرورت امر مناسب سازی و وظایف ارگا نهای مختلف در این زمینه تاکید نموده است.
موانع موجود در امر مناسب سازی:
با وجود تلاش های قابل توجهی که از سوی سازمانهای متولی امر بهینه سازی فضاهای شهری صورت گرفته، کماکان هیچ گونه انسجامی در روند این فعالیتها دیده نم یشود. که دلایل آن به شرح ذیل میباشد:
-1 قوانین و مصوبات موجود در این خصوص فاقد ضمانت اجرایی لازم بوده و لذا تخلف و سرپیچی ازاجرای آنها امری است اجتناب ناپذیر
-2 عدم پیش بینی اعتبارات مورد نیاز در امر مناسب سازی
-3 ناآگاهی سازمانهای متولی نسبت به قوانین موجود و ضرورت اجرای آن و در نتیجه فقدان احساس نیاز در مسؤلان مربوطه جهت پیگیری روند اجرای برنامه مناسب سازی در سطح کشور
-4 عدم وجود کمیته های نظارتی استانی و نی ز عدم دسترسی به کارشناسان متخصص امر مناسب سازی در ارگانهای ذی ربط که بعضاً موجب شده است تا حداقل تلاشهای انجام شده، به جای ایجاد تغییرات متناسب با نیازهای معلولان، منجر به نامناسب سازی گردیده است.
-5 نادیده انگاشتن منافع اقتصادی مجریان و دست اندرکاران احدا ث اماکن عمومی و معابر و عدم حمایت مالی دولت از این افراد به منظور ترغیب آنان در رعایت اصول مناسب سازی
-6 نامنسجم بودن تلاشهای انجام شده و ناهماهنگی و موازی کاری بین سازمانهای ذ ی ربط در فرایند مناسب سازی که باعث اتلاف انرژی، صرف بیش از حد زمان و منابع اعتباری م یگردد.
پیشنهادات:
با توجه به چالش های یاد شده، ذیلاً پیشنهادهایی جهت تسریع در امر مناسب سازی فضاهای شهری برای معلولان ارائه میگردد:
-1 آگاه سازی مردم و مسؤلان در خصوص ضرورت حضور معلولان در جامعه از طریق رسانه های ارتباط جمعی
-2 نظارت دقیق مسؤلان اج رایی بر روند ساخت و ساز اماکن و معابر از خلال تشکیل کمیته های نظارتی و اعمال سیاست تشویق و تنبیه جهت تسریع این امر
-3 پیش بینی ردیف های اعتباری مشخص برای ارگانهای مختلف جهت مشارکت فعال در امر مناسب سازی از سوی سازمان مدیریت و برنامه ریزی
-4 ایجاد هماهنگی و انسجام میان دستگاههای ذ ی ربط و همچنین اختصاص پس ت سازمانی خاص تحت عنوان کارشناس مناسب سازی برای هریک از سازمانها
5 -سخن آخر اینکه بیائیم از این پس به گونه ای دیگر بیندیشیم . مناسب سازی و بهسازی محیط زندگی برای معلولان یک وظیفه الهی و انسانی است . چنانچه این واق عیت محض را در چارچوبی فراتر از مصوبات و آئین نامه ها بپذیریم، جامعه ای به زیبایی یک مدینه فاضله خواهیم داشت که در آن تمامی افراد به سهم خود از زندگی بهره می گیرند. در چنین جامعه ای به طور حتم دیگر قهرمانان ایثار و مقاومت را در خانه ها پنهان نم ی کنیم، مادرانی را که بهشت زیر پایشان است تنها به جرم آنکه نم ی توانند بر روی پاهایشان با یستند در برابر موانع محیطی سرخورده نمی سازیم، با نگاهی ب ی تفاوت، به کسانی که نگاهشان عاری از فروغ چش مهای ظاهری است چشم نمی دوزیم. و سالمندانی را که پیامبران قوم خویش اند در ورطۀ یا س و انزوا به فراموشی نم یسپاریم.