مناسب سازی محیط های شهری و مسکونی برای معلولان

عنوان مقاله : مناسب سازی محیط های شهری و مسکونی برای
معلولان بویژه معلولین جسمی حرکتی 

نویسندگان : جهانگیر حمیدی ، استادیاردانشگاه صنعتی اصفهان
ایراندخت رواقی ، دبیر آموزش وپرورش استثنایی اصفهان
 

مقدمه
مناسب سازی محیطی برای داشتن یک زندگی آرام و
بویژه معلولین مندی تمام اقشار جامعه دغدغه همراه با بهره بی
از امکانات شهری ازجمله مواردی است آه به صورت یک
استاندارد بین المللی، در تمام آشورهای دنیا سابقه ای طولانی
دارد بطوری آه سازمان ملل سالهای بین ١٩٨٣ تا ١٩٩٣ را دهه
معلولان نامید و در طی این سالها، اصل برابری استفاده از
تمام فرصت های محیطی و اجتماعی برای معلولان به عنوان بخشی از
اقشار جامعه مورد بررسی قرار گرفت و نتایج آن به صورت
کنوانسیونی قابل اجرا درآمد.در کشورما با وجود اینکه
درصد قابل توجهی از جمعیت جامعه را افراد معلول تشکیل
می دهند اما مسأله توانبخشی معلولان آه مناسب سازی محیط شهری
نیز جزیی از آن محسوب می شود، بحثی جوان و در عین حال رو به
رشد است. طبق اسناد موجود، مناسب سازی محیط شهری در ایران
به سال ۶٧ بازمی گردد . مناسب سازی اماآن و فضاهای شهری
برای افراد معلول و آم توان جسمی، امری لازم بوده بدین
منظوراجرای طرح های مناسب سازی مکان ها و محیط های شهری با
هدف تحقق عدالت اجتماعی و حقوق شهروندی و استفاده همه اقشار
اجتماع به ویژه سالمندان و معلولا ن ازامکانات شهری باید
صورت گیرد هم اآنون حدود دو میلیون و ۶٠٠ هزار معلول در
آشور شناسایی شده اند آه یک میلیون و ٢۵٠ هزار نفر آنان
را افراد دچار نارسایی های جسمی و حرآتی تشکیل می دهند.با
وجود چهار میلیون و ۵٠٠ هزار نفر سالمند در آشور ، آه حدود
یک میلیون نفرآنان را معلولین تشگیل می دهد بطوریکه بیش از
۵۴ درصد آنان دچار مشکلا ت جسمی و حرآتی، ٢٨ درصد دچار
معضلا ت بینایی و ٢٨ درصد نیز دچار مشکلا ت شنوایی هستند. در
ضمن ٣ درصد از سالمندان در مراآز نگهداری و ٩٧ درصد
سالمندان با خانواده های خود زندگی می آنند و نیاز به
ارتباط با اجتماع دارند. بعلاوه بیشتر معلولیت ها امروزه
ناشی از تصادفات رانندگی می باشد لذا در این بررسی سعی
شده با توجه به مسائل و مشگلات جانبازان و معلولین به ارائه
مشخصات و ضوابط آلی در طراحی ومناسب سازی محیط های شهری و
واحدهای مسکونی پرداخته شود
الف – مشخصات و ضوابط آلی در طراحی و مناسب سازی قسمتهای
مختلف محیط شهری برای
جانبازان ومعلولین جسمی حرآتی
امروزه یکی از مشکلات عمده معلولان تردد در سطح
شهربوده آه همیشه با خطرات جانی و مالی برای این افراد
همراه بوده است . نامناسب بودن پیاده روها و معابر عمومی
یکی از موانع بزرگ در جهت عبور ومرور معلولان در سطح شهرمی
باشد ، لذا بهتر است آه مناسب سازی محیط های شهر اجرا شود
بویژه این مناسب سازی باید ازمبدأ آغاز شودیعنی خانه، زیرا
اگر یک فرد معلول نتواند از خانه اش بخاطر نامناسب بودن
راهها و معابرمحلی بیرون بیاید، مناسب سازی فضاهای عمومی
برای او معنایی ندارد. یکی از مشکلات دیگری آه اغلب معلولان
با آن مواجهند، وجود حفاریهای متعدد ی است آه توسط اشخاص
و یا سازمانهای حفار، نظیر (آب، گاز، تلفن) ایجاد می شود.
بطوری آه وجوداین موانع تلفات جانی زیادی را برای این
افراد به همراه داشته است در عین حال متأسفانه هیچ یک از
سازمان خود را موظف نمی دانند آه در یکی از رسانه های
گروهی مردم را از وجود چنین حفاریهایی مطلع آنند.در حالیکه
تمامی حفاریهایی آه در معابر عمومی انجام می شود، باید با
رعایت اصول ایمنی صورت گیرد. یعنی در حفاریها باید از چراغ
چشمک زن و حفاظ برای اطلاع دادن چنین موانعی استفاده شود.
وجود جوی ها و نهرهای بزرگ در سطح خیابان، یکی
دیگر از مشکلات معلولان در آلان شهرهاست. جداول آنار خیابان
و جویها و از همه مهمتر عبور وسایل نقلیه سبک مانند موتور
از پیاده روها امکان حضور این افراد را در جامعه با مشکل
مواجه کرده است
یکی ازراهها برای مناسب سازی در این مورد هم سطح
کردن پیاده روها و استفاده از پل های فلزی بر روی
جویهای مشرف به پیاده روهاست. همچنین اداره راهنمایی و
رانندگی باید با ورود به طرح مناسب سازی شهری مشکل ورود
وسایل نقلیه به درون پیاده روها رارفع آنند. زیرا رعایت
نکردن قوانین راهنمایی و رانندگی از سوی رانندگان وسایل
نقلیه از یک سو و نبودن علایم خاص ویژه معلولان، همچون وجود
چراغ های گویای راهنمایی و رانندگی برای استفاده افراد
معلول بویژه نابینا از سوی دیگر، از جمله مواردیست آه توسط
سازمانهای مربوط ومردم به آن توجه نمی شود.
همینطور شهرداریها باید سعی آنند در هنگام شب معابر
عمومی را از لحاظ روشنایی تقویت آنند و از چراغ های
راهنمایی گویا در مناطق تحت پوشش استفاده آنند . ( ١ ) و
همچنان آه قبلا اشاره شد شهر به همه شهروندان تعلق دارد و
ایجاد شرایط مناسب و استفاده از مواهب و امکانات زندگی
مدنی برای آسانی آه دراین شهرزندگی می آنند برعهده مدیریت
شهری است، تا اقداماتی چون موارد زیر انجام دهد
١ - آماده سازی و مناسب سازی معابر عمومی و نصب نشانه ها و
علایم فیزیکی لازم با اولویت
میادین و معابر اصلی و نزدیک به تقاطع ها
٢- تجهیز چراغهای راهنمایی معابر به علایم صوتی و نیز برجسته
نمودن سطح پیاده روهای نزدیک
به تقاطع ها برای استفاده از نابینایان
٣- ایجاد محلهای ویژه برای توقف وسایل نقلیه معلولان در
توقف های عمومی
٤_ اطلاع رسانی و فرهنگ سازی مناسب از طریق هماهنگی با سایر
دستگاه های اجرایی ذیربط
به ویژه سازمان بهزیستی و از طریق دستورالعمل مشخص
٥- تأمین تسهیلات و خدمات ویژه برای آم توانان جسمی و حرآتی
و جانبازان در امر رفت و آمد از طریق شرآت واحد
( اتوبوسرانی ، مترو و سازمان تاآسیرانی ( ٢
مناسب سازی ، سازمانهای عمومی از قبیل بانکها،
بیمارستانها، مراکز آموزشی، ادارات و سازمانها از جمله موارد
ضروری است زیرا متأسفانه اغلب از نظرساختمانی ومعماری فقط
به جهت ایجاد موانع بر سر راه معلولان بوده است .امروزه
اآثر واحدهای مسکونی و خدمات شهری موجود، روشنگر
ناسازگاری و نداشتن تطبیق اصولی آنها با وضعیت جسمی معلولان
است . در جایی آه ناسازگاری محیط زیست به نوعی امکان یک
زندگی اجتماعی مطلوب را از معلول گرفته به مرور موجب
انزوای وی می شود آه خود زمینه ساز یک مجموعه اشکالات روحی و
روانی دیگر نیز خواهد بود.درمورد ساختمانهای جدیدالتأسیس ،
شهرداریها باید در قسمت صدور پروانه ساخت ، نقشه های این
ساختمانها را با معیارهای استاندارد مناسب سازی محیطی تطبیق
دهند.ودرزمینه ساختمانهای قدیمی نیز می تواند سازمانهای
عمومی در طبقه همفک خود قسمتی را برای پیگیری امور معلولان
ایجاد آنندوامکانی فراهم شود تا معلولان بتوانند از طریق
تماس تلفنی آارهای خود را انجام دهند.ونهایتاَ برای بازگشت
جانبازان و معلولان به عرصه فعالیت و زندگی اجتماعی ،
نیازمند مناسب سازی محیط اجتماعی و شهری است ، بویژه مناسب
سازی فضا و معابر شهری از جمله مواردی است آه می تواند
بستر و شرایط لازم را جهت بازگشت به جامعه جانبازان و
( معلولان و مشارآت فعال در زندگی اجتماعی فراهم آند . ( ٣
از این رو لازم است آه در وسایل ارتباطی از قبیل،
آیوسک های تلفن عمومی، و نیز در درون مراآزی نظیر اداره
پست، ترمینال ها، بانک ها، پاساژ ها و فروشگاه ها تدابیری
به عمل بیاید آه افراد معلول بتوانند به راحتی
نیازمندی های خود را رفع آنند. رفع موانع معماری در محیط
مسکونی و در نظر گیری ارتفاع مناسب جهت نصب و یا قرار دادن
وسایل و لوازم خانگی، آمک موثری در رفع نیاز های فردی
معلولان است، به بویژه معلولان جسمی ، حرآتی و معلولانی که به
 دلیل استفاده از صندلی چرخدار محدودیت حرآتی دارند. 

ب – مشخصات وضوابط آلی درطراحی و مناسب سازی قسمتهای مختلف
واحدهای مسکونی برای
جانبازان ومعلولین جسمی حرکتی
در اینجا بعنوان نمونه به مناسب سازی مسکن افراد
معلول با محدودیت جسمی حرآتی آه از ویلچر استفاده میکنند
اشاره می شود مناسب سازی منازل ، با توجه به میزان مشکل
فرد و اندازة قد و امکان جابجایی او متفاوت است.به عنوان
مثال زنگ درب ورودی یا ارتفاع دستگیرهای درب و غیره باید
درارتفاعی آه در دسترس اوست تعبیه شود. با این وجود مواردی
را آه باید درساخت سیستم مسکونی این افراد مورد توجه قرار
گیرد آه بطور خلاصه ارائه می گردد
١ - نکات مهم در باره طراحی و مناسب سازی درب ورودی منزل
ومحیط حیاط درب ورودی اصلی برای استفاده معلولین باید بدون
آستانه وبا عرض حداقل ١٦٠ سانتیمتر به سواره رو و نزدیک
١٥٠ پارآینگ و همسطح پیاده رو باشد و حتی الامکان دارای
سانتیمتر عمق فضا درجلو درب ورودی وتوأم با سایه بان باشد
ودرهای داخلی باید استاندارد وحتی المقدور بدون آستانه ودر
صورت اجبار بیش از ٢ سانتیمتر آستانه نداشته باشد وباعرض
٩٠ سانتیمتر برای عبور صندلی چرخداروحدآکثر ارتفاع دید از
کف ١٠٠ سانتیمتر در نظر گرفته شود واز دستگیره اهرمی بجای
 آروی در ارتفاع ١٢٠ سانتیمتری استفاده شود و درها معمولا
نباید به راهروها باز شود و اگر چه در برخی موارد این امر
اجتناب ناپذیر است در این گونه موارد باید ضمن حفاظت کافی
، فضای لازم برای چرخش و حرآت صندلی چرخدار جانبازان در نظر
گرفته شود ودرب حتما از جنس سبک ساخته شده باشد. آف حیاط
بهتر است از موزائیک استفاده شود تا تردد فرد با ویلچر راحت
تر باشد از نظر نور حیاط توسط تعداد مناسب لامپ تأمین شود و
حتما لامپهای حیاط کلیدهای کافی در نقاط مختلف و در دسترس
داشته باشند. از نظر فضای سبزدرمنزل حدالمقدور از گیاهان و
درختها در محدوده باغچه استفاده شود و برای پارک ماشین در
منزل ، فضای آافی برای عبور و مرور ویلچر در نظر گرفته
شود. در راهروها از موزائیک و نور مناسب استفاده شود و
عرض راهرو بیش از پهنای ویلچر در نظر گرفته شود.
٢ – نکات مهم در باره طراحی و مناسب سازی انواع روشهای
ورود به داخل واحدهای مسکونی
الف – چنانچه ور وردی آسانسور باشد آسانسورها
باید دارای فضای آافی در داخل و در جلو آسانسور و مجهز به
درب آشویی با چشم الکترونیکی و دستگیر های آمکی در دیواره
آسانسور در ارتفاع ٨٥ سانتیمتری و دارای سیستم توقف با
اعلام خبر باشد برای استفاده از آسانسور آموزش مناسب جهت
کاربرد آلیدها و نیز محل قرارگیری جهت خروج سریع از آسانسور
و همچنین کاربرد زنگ خطر، برای فرد ضروری است.
ب – اگر ورودی سطح شیبدار باشد برای استفاده از آن
باید اندازه عرض سطح شیبدار حداقل ١٢٠ سانتیمتر و حداآثر
شیب ٨% برای سطح شیبدار از طول ٣ تا ٩ متر لازم است ویا
زاویة شیب به صورتی در نظر گرفته شود آه به ازای هر یک
متر ارتفاع ، دوازده متر طول داشته باشد ، سطوح شیبدار
ورودی ساختمان باید مسقف و با نصب نرده در طرفین سطح
٣ سانتیمتر و / شیبدار با ارتفاع ٦٠ الی ٨٥ سانتیمتر و قطر ٥
حداقل ٤ سانتیمتر فاصله از دیوار ایجاد شود همچنین جداولی با
بلندی ٥ سانتیمتر جهت حفاظت و آمک در طرفین سطح شیبدار
الزامی است وبرای هر شیبراه . در پایین و بالای سطح شیبدار
باید یک پاگرد به اندازه ١٨٠ الی ٢٠٠ سانتیمترمربع در هر ١٠
متر طول یا ٨٠ سانتیمتر ارتفاع ایجاد شود ( ٦ )و سطح
شیبدارنباید لغزنده باشدو لامپ های مناسب با آلیدهایی در
ابتدا و انتها در نظر گرفته شود
ج - در صورت اجبار برای نصب پله و استفاده از
آن ، حتی الامکان از آمترین تعداد پله ها برای رسیدن به واحد
مسکونی استفاده گردد وپله ها باید دارای آف به اندازه ٢٨
١٢٠ سانتیمترو عرض حداقل ١٥ نتیمترو ارتفاع سا ٣٢ الی
سانتیمتر بصورت یکنواخت و بدون پخ در لبه پله و غیرلغزنده
باشد واز اختلاف رنگ بین کف و پاخور پله ها استفاده شود و
 نرده های مناسب به ارتفاع ٦٠ الی ٨٥ سانتیمتر و قطر ٥
سانتیمتر در دو طرف راه پله و در راه پله های عریض در وسط
آن نصب گردد همچنین از علائم حسی در آف راه رو قبل از ورود
به قفسه پله برای هشدار به نابینایان استفاده شود و در
آنار عرضی پله تعبیه لبه مخصوصی برای جلوگیری از لغزش عصا
لازم است درضمن حداآثر تعداد پله بین دو پاگرد ١٢ عدد می
تواند باشد و هر پاگرد حداقل عمقی برابر با ١٢٠ سانتیمتر
باید داشته باشدو پاگردها باید دارای مساحتی با ظرفیت چرخش
٣٦٠ درجه ای برای ویلچر باشند. زنگ اخبار در نقاط مختلف
تعبیه شود.وپله ها باید دارای روشنایی مناسب وکلیدهای لامپ
در نقاط مختلف نصب شوند.
٣ - نکات مهم در باره طراحی و مناسب سازی درب ورودی به
داخل واحد مسکونی و تجهیزات هال واتاقهای خواب
در طراحی درب ورودی به داخل منزل باید فضای لازم
برای مانور ویلچر در نظر گرفته شود. ودستگیره و قفل درب در
ارتفاع مناسب تعبیه شود.وطراحی فضاهای داخلی هال باید
بنحوی باشد آه دسترسی افراد جانباز و معلول به آلیه بخشهای
داخلی هال امکان پذیر باشد و در صورت وجود اختلاف سطح در
کف راهرو ها باید از سطح شیبدار بصورت مناسب استفاده شود
و شیبراه های داخلی هال از نسبت ١ به ١٢ و عرض راه روها
از ١٥٠ سانتیمتر آمتر نباشد و پوشش آف از مواد غیر لغزنده و
راحت باشد. بعلاوه در بخش های مختلف هال سعی شود از رنگ بندی
کف بصورت متفاوت استفاده شود واز نصب موانع مختلف در راه
رو ها اجتناب شود ودر هال و اتاقها در صورت استفاده از
فرش یا موآت حتما از چسبیدن آن به کف اطمینان حاصل
نمآید نور راهرومناسب باشد حتی الامکان پیچ و خم های هال آم
باشد. چیدن مبلمان به صورتی انجام گردد آه فاصلة مناسب جهت
مانورویلچر آسان باشد، پنجره ها درکلیه نقاط منزل باید
دارای دستگیره هایی در دسترس باشند و حتما همة آنها به داخل
باز شوند. پرده ها سبک و با ریل های سالم در نظر گرفته
شوند. در چند نقطه ازسوئیچ تلفن استفاده شود. تلفن های
دیواری و بی سیم بهترین انتخاب ها می باشند .در اتاق خواب
از نور مناسب توسط یک یا چند لامپ آه آلیدی در ابتدای اتاق
دارند استفاده شود. این آلید باید درسمت عکس باز شدن درب
قرار داشته باشد و برای لامپ اصلی اتاق حتما یک کلید در
دسترس فردیکه در حالت خوابیده روی تخت قرار دارد، داشته
باشد. در اتاق خواب ، تخت حتماَُاز سه جهت فضای باز داشته
باشد . البته باز بودن از دوجهت نیز برای خوابیدن کافی می
باشد تخت حتما بدون نرده باشد.ارتفاع تخت قابل تنظیم بوده
تا نسبت به ارتفاع ویلچرهماهنگ شود و تخت بایدحتما وضعیت
ثابتی داشته باشد . تخت های چرخ دار به هیچ وجه توصیه نمی
شوند.در ضمن حتماُ در زیر تخت فضای خالی باشد تا قسمت پایی
ویلچر در این فضا قرار گیرد و در کنار تخت و در سمت دست غالب
فرد، یک میز آوچک با ارتفاعی مناسب جهت قرار دادن وسائل
لازم در نظر گرفته شود. آمد یا دراور داخل اتاق در ارتفاع
مناسبی تعبیه شود. در زیر آمد جای آافی برای قسمت پایی
ویلچر منظور شود. اگر از تلویزیون در اتاق خواب استفاده
می آنید حتماکنترل دار باشد. بعلاوه وجود یک یخچال کوچک در
کنار تخت و نیز یک آینه تمام قد در اتاق خواب ایده آل می
باشد.
٤ - نکات مهم در باره طراحی و مناسب سازی سیستمهای بهداشتی
حتی الامکان دستشویی و حمام در اتاق خواب یا
چسبیده به آن در نظر گرفته شود و حداقل اندازه سرویس
بهداشتی ١٥٠ الی ١٧٠ سانتیمتر و درب آنها باید به بیرون بازشو
بوده و بدون آستانه یا بیش از ٢ سانتیمتر آستانه نداشته
باشد ، نصب سینک توالت در ارتفاع ٤٥ سانتیمتری از آف و
دارای دستگیره در دوطرف در ارتفاع ٧٠ سانتیمتری باشد. همچنین
ارتفاع دستشویی از آف ٨٠ سانتیمتر و حداقل ٤٥ سانتیمتر عمق
بدون مانع در زیر دستشویی در نظرگرفته شود و شیرهای
دستشویی بصورت اهرمی و ارتفاع لبه پایین آینه ازکف٩٠
سانتیمتر و حداکثر ارتفاع میله حوله و جای صابون ازکف٨٠
سانتیمتر باشد . لامپ دستشویی و توالت از بیرون کلید
داشته باشدودر جهت مخالف درب از بیرون باشدو در داخل فضای
لازم برای آنار رفتن ویلچر وجود داشته باشد. و حتی الامکان
درب بین دستشویی و توالت برداشته شود ودرکنار توالت و در
قسمتی که فرد راحت تر است ، میلة مناسب با استانداردهای
ذکر  شده در مورد فاصلة آن با دیوار نصب گردد. کاغذ توالت
در مکان مناسب نصب شده و سینک توالت حداقل از دو طرف ،
فضای لازم داشته باشد میلة حوله در ارتفاع مناسب نصب
شود رخت آن حمام از فضای لازم برخوردار باشدو در صورتیکه  

حوله یا لباسهای تمیز را آویزان می آنید ارتفاع در دسترس
بودن را، در نظر بگیرید. لامپ داخل حمام از رخت آن کنترل
شود. اگر از صندلی حمام استفاده شود باید این صندلی ارتفاعی
برابر با ویلچر داشته باشد ارتفاع شیرها و سوئیچ دوش مناسب
در نظر گرفته شود.ووسایل حمام در ظرفی مخصوص و در نزدیکی
صندلی قرار داده شود.
٥ – نکات مهم در باره طراحی و مناسب سازی سیستم آشپزخانه
در آشپز خانه باید ازکف پوشهای مناسب استفاده
شود. و سینک ظرفشویی در ارتفاعی مناسب وجای خالی در زیر
داشته باشد،کلیدهای لامپ و تهویه در دسترس باشند.ودر قسمت
پایین کابینت ها فضای لازم برای قسمت پایی ویلچردر نظر
گرفته شود و روی کابینت ها عمق زیادی نداشته باشد تا همة
قسمت های آن در دسترس باشند. یخچال و فریز را زیاد بلند
انتخاب نکنید و فضای لازم را برای این افراد بخصوص در جهت
مخالف باز شدن در، در نظر بگیرید. استفاده از اجاق های
برقی بهتر و ایمن تر از اجاق های گازی است وارتفاع اجاق چنان
بالا نباشدکه جابجایی ظروف را دچار اشکال آند. استفاده از
سماور برقی بسیار بهتر از سماورهای نفتی و گازی است ، ارتفاع
سماور را همیشه در نظر بگیرید برای ماشین لباسشویی فضای آافی
برای حرآت ویلچر و در سه طرف آن درنظر گرفته شود و فضای
خالی قسمت زیرین را هم برای قسمت پایی ویلچرفراموش
نکنید. و نهایتا برای افرادی آه از ویلچر استفاده می آنند
باید آلیه آلید های آنترل وسائل گرمازاو سرمازا و برق
 اضطراری در دسترس او باشد. 

در پایان امیداست این مقاله بتواندکمکی هرچند ناچیز در
جهت مناسب سازی طراحی محیط های شهری و واحدهای مسکونی ایجاد
کندزیرااجرای آنها نه تنها لازم، بلکه امری ضروری جهت کمک
به آسب استقلال فردی و اجتماعی جانبازان و معلولین می باشد
چنانچه تحقیقات نشان داده است که بازتوانی و دستیابی
معلولین به استقلال در زمینه زندگی فردی و اجتماعی بدون
سازگاری محیط زیست غیر ممکن بوده و در صورتی که وضعیت خاص
جسمانی و معلولیت این افراد در طراحی شهری و تجهیزات
مسکونی و تفریحی در نظر گرفته شود شخص معلول قادر خواهد
بود کلیه امور زندگی خودرا به تنهایی و بدون کمک و دخالت
دیگران انجام دهد
فهرست منابع
١ – افسانه قانع ، مناسب سازی محیط های شهری برای معلولان
، همایش سراسری در استان قم
٢ - مرکز عالی پژوهشهای تجهیزات پزشکی و مهندسی توانبخشی
جانبازان بنیاد مستضعفان و
جانبازان [دولتی]
٣ - مهندس محمود خسروی وفا عضو شورای شهر تهران و رئیس
فدراسیون جانبازان و معلولان
آشور(معلولین درشهر)
٤ - لیلا خاآسار (شهر برای معلولان نیست )
٥ – ع ، مرادی ،خدمات شهری و معماری برای معلولین ،
انتشارات بخش مهندسی پزشکی سازمان
. پژوهشهای علمی و صنعتی ایران ١٣٦١
٦ – قائم گیسو ، فضای شهری و معلولین ، مرآز تحقیقات
ساختمان ومسکن
٧ – ضوابط و مقرارت شهرسازی و معماری برای معلولین جسمی و
حرآتی ، انتشارات مرآز
. تحقیقات ساختمان و مسکن تیرماه ١٣٦٨
٨ - آرش امین زاده،متاسب سازی محیط برای افراد مبتلا به فلج
pennik٢@yahoo.com یکطرفه بدن