مسکن انعطاف پذیر برای معلولین

مهران علی الحسابی∗
فرناز برهانی داریان∗
چکیده مقاله
درحالیکه حق تمامی آحاد جامعه و شهروندان در استفاده از امکانات و زندگی متعادل و عادلانه در کنار سایرین به رسمیت شناخته م یشود، افرادی که با محدودی تهای جسمی و حرکتی روبرو هستند، بدلیل عدم پی شبینی تمهیدات مناسب در شبک ههای حمل و نقل شهری، فضاهای عمومی و حتی در خان هها و واحدهای مسکونی، در حضور فعال در عرصه های اجتماعی و خانوادگی با مشکلات بسیاری مواج هاند. بیشترین تلاشهایی که برای مناسب ساختن فضای
سکونتی معلولین صورت میگیرد، به رفع موانع حرکت و حضور آنها در فضاهای مختلف و افزایش آسایش و آرامش آنان در عرص ههای زندگی شخص یشان محدود م یشود. حال آنکه آماده سازی و مناسب نمودن محی طهای زندگی معلولین، بویژه خانه های آنها، طیف وسی عتری از اقدامات و روشهای کارامدتر و پیچید هتر نیاز دارد.
در واقع با تغییراتی که در زندگی آحاد مختلف جامعه رخ م ینماید، بویژه با افزایش سن و فرارسیدن دوران کهولت افراد، توانای یهای جسمی آنان کاهش م ییابد و لازم است محیط زندگیشان آمادگی و ظرفیت کافی جهت ارائه امکانات لازم و تسهیلات مورد نیاز این قشر را داشته باشد. آنچه در این مقاله به عنوان یک راه حل بهینه برای این معضل پیشنهاد میگردد، طراحی مسکن انعطاف پذیر است. به این معنا که باید واحدهای مسکونی انعطاف پذیری طراحی نمود که علاوه بر آنکه رویکرد استفاده از ابزارهای حرکتی معلولین در آنها گنجانده شده باشد، پتانسیل تطبیق با نیازهای
فضایی آنها را، در صورتی که این واحدهای مسکونی به عنوان محل سکونت دائمی شان مطرح گردد، در خود دارا باشند. در این صورت با رعایت بخشی از استانداردهای فضاهای حرکتی، فضاهای جمعی و سرویسها در تمامی خان ههای انعطاف پذیر می توان آنها را برای پذیرش معلولین و نیز افراد مسن به صورت موقت آماده نموده و در صورت نیاز با اعمال تغییرات مختصر و کم هزینه در واحدهای مسکونی، امکان اسکان دائم افراد با محدودیتهای جسمی و حرکتی را فراهم آورد.
هدف از این مقاله پرداختن به علل نیاز به طراحی انعطاف پذیر مساکن، رویکرد انعطاف پذیری در مسکن معلولین و اصول طراحی آنها است، که در امتداد آن مطالعاتی در مورد نیازهای فضایی افراد با محدودیت جسمی و حرکتی،دسته بندی فضایی و استانداردهای طراحی مسکن برای اینگونه افراد مطرح خواهد گردید.
∗ عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت ایران
∗ دانشجوی کارشناسی ارشد معماری
کلید واژهها
مسکن، انعطاف پذیری، معلولین.
مقدمه
"اولین نیاز افراد ناتوان در مشارکت در جامعه، به عنوان شهروندانی با حقوق مساوی، خان های متناسب آنها است." محدودیتهای حاصل از ناتواناییهای افراد معلول، نباید به عنوان مانعی در مقابل دستیابی آنها به مسکن مورد نظرشان تلقی گردد. آنها باید بتوانند با حداکثر استقلال ممکن، رها از محدودی تهای ناشی از معلولی تشان و به دور از فشار قیودی که افراد عادی اجتماع از آن فارغ هستند، زندگی کنند.  اما در حال حاضر با توجه به تعداد قابل توجه افراد
معلول و ناتوان جسمی و حرکتی در جامعه، در بیشتر خانه ها، بخصوص ساختمانهای آپارتمانی که به صورت انبوه و حداقل ساخته م یشوند، نیازهای فیزیکی ، فضایی و حرکتی این قشر اجتماع مد نظر قرار نم یگیرد. بنابر این آنچه مسکن اجتماعی به اینگونه افراد عرضه م یدارد، گزین ههای محدودی برای انتخاب محل سکونت و مکانهای ارتباطات اجتماع یشان است، که باعث هرچه بیشتر منزوی شدن آنها و محروم ماندن جامعه از بهره وری از تواناییهای این افراد میگردد، و این بر خلاف عقیدة کلی شهروندان مبنی بر لزوم مشارکت تمامی افراد با هر نوع محدودیت جسمی، در
جامعه به عنوان یک عضو اجتماع مانند دیگر افراد عادی م یباشد.از طرفی نیز تحت شرایط خاص امکان مواجه گردیدن افراد ساکن در خان ههای معمولی، با ناتواناییهای جسمی مقطعی، نسبتًا زیاد است. عدم توانایی خانه در پاسخگویی به این نیاز موقت مشکلات عدید های را برای خانواده ایجاد خواهد کرد و خانواده برای برطرف نمودن آن و پاسخگویی به نیازی محتمل و غیر قابل پی شبینی در یک بازة زمانی محدود، مجبور به تقبل هزین ههای اضافی و یا حتی تعویض منزل خواهد گشت. البته اگر بحث کهنسال شدن افراد ساکن در خانه های مسکونی و انتظارات و نیازهای خاص این گروه از مسکن خود را نیز مطرح کنیم، لزوم پرداختن به طراحی خان های با دیدگاه توانایی پاسخگویی به افراد ناتوان بیشتر مورد توجه قرار م یگیرد.
بنابر این اگر تمامی واحدهای مسکونی به نوعی با درنظر گرفتن پتانسیلهای لازم انعطاف پذیری، طراحی و اجرا گردند، در آن صورت افراد معلول و سالخورده، گزین ههای بیشتری برای انتخاب محل سکونت و بازدیدهایشان داشته و آزادی عملشان افزایش پیدا م یکند، و نیز خانه ها آمادگی لازم برای پاسخگویی به نیازهای فیزیکی غیر قابل پیشبینی افراد خانواده را دارا خواهند بود.
مسکن انعطاف پذیر چیست ؟
خانة انعطاف پذیر یک واحد مسکونی است که قابلی تهای لازم برای پذیرش تمامی افراد، با هر نوع توانایی جسمی و حرکتی را داراست، به این معنا که افراد معلول و ناتوان م یتوانند به طور موقت و با استقلال فیزیکی نسبی از این خانه استفاده کنند، و نیز در این خان ه پتانسیلهای لازم برای تبدیل به محل سکونت دائم یک فرد معلول نیز پی شبینی گردیده است. خانة انعطاف پذیر یک خانة خاص نیست، بلکه خانه ای است معمولی، برای افراد معمولی که تمهیدات لازم برای
تبدیل به خان های خاص در آن گنجانده شده و با کمترین تغییرات، در کوتاهترین زمان و با حداقل هزین ه قابلیت تبدیل به خان های برای فردی با محدودی تهای جسمی و حرکتی را پیدا م یکند.
به بیان دیگر ایدة خانة انعطاف پذیر، یک طراحی مناسب و بهینه است، که خانة مسکونی را برای طیف وسی عتری از انسانها قابل سکونت کرده و به واحد مسکونی امکان انطباق با نیازهای همة افراد اعم از ساکنینی با هرنوع ناتوانی حرکتی، هر سن و یا هر وضعیت جسمی را م یدهد. ٥ ساکنین این خان هها م یتوانند با وجود هرگونه دگرگونی در شرایط جسمی، افزایش سن و... در محل سکونتشان، بدون بروز هیچگونه مشکلی به راحتی و بصورت مستقل به زندگی شخصی خود ادامه دهند.
نلته در کتاب ساخت خانة انعطاف پذیر، مسکن انعطاف پذیر را اینگونه تعریف میکند:
"خان های که مخصوص انطباق با نیازها و یا استفادة ساکنین معلول نیست، ولی به گون های طراحی گردیده است که م یتواند در صورت بروز ناتوانی در ساکنین، به آسانی و با هزینة کم با نیازهای آنها انطباق پیدا کند و در حال حاضر نیزقابلیت دسترسی به وسیلة یک فرد ناتوان را دارد."
البته مسکن انعطاف پذیر می تواند دارای شاخ ههای تخصصی با رویکردهای خاص باشد، و در این راستا مسکن معلولین م یتواند جه تگیری خاصی را در مسکن انعطاف پذیر پدید آورده و طیف گسترد هتری از نیازهای معلولین را پاسخگو شود.
یک خانة انعطاف پذیر برای معلولین به گونه ای طراحی م یگردد که عناصر انعطاف پذیر آن به اندازة کافی انطباق پذیر و تنظیم پذیر باشند تا بتوان برای منطبق کردن خانه با نیازهای استفاد هکنندگان، این عناصر را به آسانی و به سرعت به واحد مسکونی اضافه کرده و یا حذف نمود.
در یک خانة انعطاف پذیر تمامی عناصری که در یک خانة طراحی شده برای معلولین وجود دارد،  

پیشبینی میگردد، تعدادی از این عناصر از بدو طراحی خانه در آن گنجانده می شوند و مابقی آنها بر اساس وضعیت جسمی و حرکتی ساکنان، در صورت نیاز در آینده به آن اضافه خواهند شد. بنابر این واحدهای مسکونی انعطاف پذیر ظاهری مانند واحدهای مسکونی معمولی داشته و به آسانی با نیازهای خاص ساکنینی با محدودیتهای جسمی و حرکتی تطبیق پیدا م یکند. 

در واقع آنچه در طراحی مسکن انعطاف پذیر به عنوان توصی هها و اصول طراحی مطرح م یگردد، از آنجایی که مسکن انعطاف پذیر، خانه ای تنها مختص معلولین نیست، تبعًا به تمامی نیازهای خاص معلولین و افراد ناتوان نم یتواند پاسخ دهد، ولی اصول کلی مناسب سازی مسکن افراد با محدودی تهای جسمی و حرکتی مانند دسترسی از پارکینگ به داخل واحد مسکونی، ورودی، سیرکولاسیون داخلی، آشپزخانه، سرویس بهداشتی، را هپل هها و اتاق خوا بها در آنها
مورد توجه قرار م یگیرد. بدین صورت که عناصر ثابت طراحی که ایجاد تغییرات در آنها مستلزم عملیات بنایی و هزینة بالایی است؛ مانند عرض درگاهها و راهروها، ارتفاع آستانه ها، فضاهای چرخش کافی، محل استفاده از پله و ارتفاع کلیدها و پریزها در مرحلة طراحی و اجرای اولیة خانه در نظر گرفته م یشوند و عناصر ثانویه که امکان اضافه شدن و یا اعمال تغییرات در آنها، در صورت تبدیل واحد مسکونی به محل سکونت دائم معلولین، در آینده به آسانی ممکن است، مانند نصب دستگیر هها و... تنها به عنوان گزین ههایی برای مناسب سازی واحد مسکونی برای معلولین
پیشبینی میشوند.
خانة انعطاف پذیر دارای خصوصیات خاصی است که آن را از خانه های معمولی متمایز م یسازد. تعدادی از این خصوصیات را میتوان به شرح زیل برشمرد:
خانة انعطاف پذیر خان های مناسب برای همة افراد است، پتانسیلهای لازم برای پاسخگویی به نیازهای همة انسانها باهر سن و هر نوع توانایی جسمی و حرکتی را در خود داراست، و با درنظر گرفتن عناصری در طراحی خانه که در خان ههای معمولی مدنظر قرار نگرفته است، خدمات خاصی را به ساکنان عرضه میدارد.
طراحی و اجرای خانة انعطاف پذیر باید با تفاوت هزینة کمی نسبت به خانه های معمولی صورت گیرد و تغییرات بعدی برای تطبیق دادن خانه با نیازهای ساکنان نیز باید به آسانی و با کمترین دخالت و حداقل هزین ه نسبت به هزینه های جابجایی انجام پذیرد. تا با صرف هزینة کم، بهترین پاسخ را به نیازهای ساکنان داده و از جابجایی آنها جلوگیری کند. بدین معنا که یک مسکن انعطاف پذیر از نظر اقتصادی به صرفه بوده و بهره وری مناسبی دارد.
مسکن انعطاف پذیر با طراحی اصولی و مناسب خانه و درنظر گرفتن را هحلهای ساده و بهینه برای پاسخگویی به نیازهای افراد ناتوان، استقلال فیزیکی آنها را افزایش داده و از نیازمندی آنها به کمک دیگران میکاهد.
مساحت خانه های انعطاف پذیر در صورت درنظر گرفتن بهینه ترین شرایط حرکتی و فیزیکی برای افراد ناتوان، ١٠ درصد بیشتر از خان ههای معمولی م یگردد ٩، که البته با طراحی دقیق و همه جانبه میتوان از این – حداکثر ١٢
اختلاف بصورت گسترده ای کاسته و یا حتی آن را از بین برد.
مزایای مسکن انعطاف پذیر
مزایای مسکن انعطاف پذیر برای معلولین، تنها محدود به جنبه های زندگی شخصی معلولین نشده، بلکه دیدگاههای اجتماعی و شهری را نیز در برم یگیرد، ولی آنچه در این مقاله مورد تاکید قرار گرفته است، جنبه های تاثیرگذار بر روی رفتارها و زندگی شخصی و اجتماعی افرادی با ناتوانای یهای جسمی و حرکتی در جامعه است. بنابراین آنچه تحت عنوان مزایای مسکن انعطاف پذیر ارائه م یگردد، تنها مزایای اینگونه خان هسازی با تاکید بر زندگی شخصی و اجتماعی
معلولین است. تعدادی از این مزی تها به شرح ذیل قابل اشاره اند:
تقویت حضور معلولین در عرص ههای اجتماعی  

مسکن انعطاف پذیر با گسترش حوزة مکانهای قابل دستیابی ب هوسیلة معلولین و افزایش استقلال فیزیکی آنها در عرصه های اجتماعی، باعث تقویت حضور آنها در جامعه و بسط حوزة ارتباطات اجتماع یشان می گردد. ایدة مسکن انعطاف پذیر در امتداد آماده سازی نسبی واحدهای مسکونی معمولی از طریق اشاعة اصولی در طراحی مسکن که در جهت استفادة تمامی افراد، بصورت عام از یک خانه بوده و در فضاهایی مانند فضاهای ورودی، نشیمن و سرویسها، که
مورد استفادة همة افراد حاضر در خانه و نه تنها ساکنین قرار م یگیرد اعمال م یگردد و محدودی تهایی را که موجب
عدم توانایی حضور معلولین در این فضاها شده، از بین برده و امکان حضور آنها را در خان ههایی غیر از خان ههای
شخصی خود به صورت موقت فراهم م یآورد، و در واقع پاسخی برای مشکل همیشگی محدودیتهای موجود برای
معلولین مبنی بر حضور در خانة دوستان و آشنایان است.
افزایش گزین ههای انتخابی مسکن معلولین