شهر من پاهای ناتوانم را در نمی یابد

نگاهی به مشکلا ت اجتماعی معلولین

نویسنده : محمد رجالی

در گوشه و کنار شهر حتما افرادی را مشاهده کرده اید که به دلیلی، با نام معلول شناخته می شوند. این افراد اگرچه ممکن است در قسمتی از بدن دارای نواقصی باشند، اما قطعا دارای قابلیت های دیگری هستند حال سوال این است که به لحاظ شهرسازی، امکانات و وسایل اجتماعی به گونه ای طراحی شده که معلولین بتوانند از آنها استفاده کنند و با توجه به مشکلا تی که دارند با موانعی روبه رو نباشند؟ قادرسازی قادرسازی عبارتی است که در دهه های اخیر در بسیاری از کشورهای دنیا مطرح شده است. با تغییر نگرش و وسعت دید جوامع مختلف نسبت به مسئله معلولیت، این عبارت نیز در عالم توانبخشی جایگاه خاصی را به خود اختصاص داده است. باید اشاره کرد که قادرسازی تنها در زمینه توانبخشی معلولین مطرح نمی شود، بلکه در نگرش های جدید علوم اجتماعی، قادرسازی به هر نوع قابلیت برای بهزیستی عموم مردم جامعه اشاره دارد. «هر نوع توانایی که تغییرات جدیدی را در زندگی افراد جامعه، اعم از سالم یا ناسالم منجر شود و نهایتا چالش با مشکلا ت قدیم زندگی روزمره راتسهیل سازد قادرساز نام می گیرد.» معلولیت عارضه ای اجتماعی است. درجامعه های گوناگون به صورت های متفاوت پدیدار می شود. آمار نشان می دهد که در اکثر کشورهای جهان، حداقل یک دهم از جمعیت به نوعی از عارضه معلولیت رنج می برند. ورزش به عنوان وسیله ای حرکتی - درمانی می تواند نقش ارزنده ای در بهبودی و استقلا ل معلولا ن ایفا کند. به این سبب باید مورد توجه معلولا ن، مراقبان و به ویژه سازمان های مربوطه قرار گیرد. بر اساس تعریف انجمن بین المللی توانبخشی، معلولیت عبارت است از: «عارضه ای که در نتیجه یک نقص به وجود می آید و انجام فعالیت های طبیعی فرد را به طریقی محدود می کند یا با مانع مواجه می سازد.» تلا ش برای بهبود شرایط محیط کار با توجه به این مسئله که امروزه در جوامع مختلف، پیش آمدها همچون جنگ و معلولیت های مادر زادی و ضایعات فیزیکی گوناگون در اثر تماس انسان با ماشین ایجاد می شود و با بالا  رفتن سن و از کارافتادگی سنی، ضایعات و صدمات فرسایشی زیادی پیش می آید لذا باید افرادی که درگیر مسائل درمانی و رفاهی جانبازان و معلولین هستند، در جهت بهبود شرایط محیط کار، زندگی و درمانی و تفریحی آنها بکوشند و تدابیری ایجاد کنند تا برقراری رابط از سوی آنان با جامعه از هر جهت سهل و آسان شود تا آنان بتوانند تمامی نیازهای زندگی خود را شخصا برآورده کنند و در نتیجه منزوی نشوند افراد معلول و جانباز برای برطرف کردن نیازهای مادی و معنوی فردی  و در دست گرفتن امور زندگی خویش لا زم است به خود متکی باشند تا بتوانند جلوی دلسوزی های بیهوده افراد دیگر را بگیرند، این ها همانند همه مردم برای رفع احتیاجات خود باید بتوانند در سطح شهر حرکت کرده و به موسسات اجتماعی و واحدهای خدماتی مختلف مراجعه نمایند لیکن برای این امر با مشکلا ت گوناگونی از جمله عدم تناسب اماکن عمومی و معماری شهری و حتی میادین ورزشی و غیره روبه رو بوده اند از این رو در جامعه غربی بعد از جنگ دوم جهانی و به جا ماندن گروه بیشماری معلول نیاز به توجه و رعایت ضوابطی در طراحی شهری احساس گردید و بعد از آن، این روند رو به توسعه گذاشت. عمده ترین مسئله معلولین مشکلا ت روحی، روانی و بیش از همه عدم اعتماد بنفس، بیکاری و از نظر اجتماعی مشکلا ت از قبیل استفاده از وسایل ایاب وذهاب  و مشکل عدم بهره مندی از امکانات ورزشی و تفریحی است جامعه شناسان ثابت کرده اند که مشکلا ت روانی یک فرد معلول که زائیده عدم آمیختگی او با محیط اطراف است سبب انزواطلبی و گوشه گیری آن فرد می شود که می تواند اثرات جبران ناپذیری بر جامعه و مناسبات حاکم بر آن داشته باشد، برای معلولا ن کافی نیست که در مسکنی راحت زندگی کنند ولی منزوی و دور از دیگران باشند پس، چه به جاست تغییرات ساده ای در معماری و شهرسازی و وسایل عمومی داده شود تا این افراد مسلما با تکیه بر روحیه قوی که در خود دارند بتوانند از عهده امور زندگی و ایجاد محیط مناسب برای خود برآیند یکی از این محیط ها میادین ورزشی و ورزشگاه ها بوده که همواره مامنی برای تمامی اعضای جامعه، برای گذران ساعات فارغ از هیاهوی زندگی و مشکلا ت عدیده آن می باشد که با برنامه ریزی صحیح در طراحی تمامی اماکن و امکانات شهری به ویژه میادین ورزشی می شود موجبات احساس امنیت و آسایش آنها را فراهم کنیم با توجه به نیاز مبرم به توسعه بیش از پیش فعالیت های ورزشی در سطح کشور و به خصوص اهمیتی که در پیشبرد و تداوم سالم سازی فکر وروان معلولین و جانبازان وجود دارد، لذا برای دستیابی به بهبود عملکرد فضاهای ورزشی، ایجاد ضوابط طراحی جدید برای اماکن ورزشی ضروری است. امروزه متاسفانه بسیاری از ورزشگاه ها و مراکز ورزشی کشورمان از نظر ساختمان سازی و معماری برای استفاده معلولین در نظر گرفته نشده است و روشنگر ناسازگاری و نداشتن تطبیق اصولی آنها، با وضعیت جسمی معلولا ن است. لذا در ایجاد ورزشگاه های جدید التاسیس مدیریت شهری باید نقشه های این ساختمان ها را با معیارهای استاندارد مناسب سازی محیطی برای معلولین تطبیق دهند و در زمینه ورزشگاه های قدیمی نیز باید آنها را تا جایی که امکان دارد برای استفاده جانبازان و معلولین بهبود و اصلاح کنند و نهایتا این که برای بازگشت جانبازان و معلولین به عرصه فعالیت و زندگی اجتماعی، نیازمند مناسب سازی محیط اجتماعی و شهری به ویژه مناسب سازی ورزشگاهها و میادین ورزشی بوده تا از این طریق بتوان شرایط لا زم جهت بازگشت جانبازان و معلولین را به جامعه و مشارکت فعال آنها را در زندگی اجتماعی فراهم کرد.   از این رو لا زم است که درباره وسایل ارتباطی، اماکن و مراکز عمومی و تفریحی و ورزشی همچون پارک ها و ورزشگاه ها و میادین ورزشی تدابیری به عمل بیاید که افراد معلول بتوانند به راحتی نیازمندی های خود را برآورده کنند. در همین راستا رفع موانع معماری و ساختمانی در مراکز عمومی کشور می تواند خود کمک موثری در برآورده شدن نیازهای معلولین به خصوص معلولا ن جسمی و حرکتی و جانبازان باشد. مشخصات تجهیزات شهری ایستگاه های اتوبوس: در پایانه های اتوبوسرانی درون شهری و شهرک های ورزشی احداث محل انتظار ایستگاه اتوبوس ویژه معلولین با عرض 150 سانتیمتر و همسطح با کف اتوبوس  با حفظ اصول اتصال پیاده رو به سواره رو باید ایجاد شود و نیمکت هایی با ارتفاع 45 سانتیمتر از کف زمین، ایجاد شود. توقفگاه های وسایل نقلیه: برای توقف وسایل نقلیه به منظور پیاده و سوار شدن معلولین از وسیله نقلیه در خیابان های اصلی ایجاد محلی به عمق حداقل 3/6 متر و طول حداقل 12 متر در ارتباط مناسب با پیاده رو ایجاد شود و همچنین اختصاص قسمتی از ایستگاه های عمومی به معلولین جسمی حرکتی  با نصب علا مت مشخص شود و حداقل اختصاص دو پارکینگ ویژه وسایل نقلیه معلولین صندلی دار با نصب علا مت مخصوص در کنار خیابان در هر 500 متر با عرض حداقل 3/5 متر برای محل پارکینگ، باید در نظر گرفته شود در ضمن برای دسترسی به وسایل نقلیه سواری و اتوبوس و پارکنیگ، باید محل سوار شدن در مجاورت در ورودی میادین ورزشی باشد. محل عبور پیاده در سواره رو: برای عبور جانبازان و معلولین از سواره رو به طرف پیاده رو باید با ایجاد خط کشی عابر پیاده در سواره رو در کلیه تقاطع ها و حداکثر در هر 500 متر محل عبور عابر پیاده ایجاد شود و در محل خط کشی عابر پیاده، جداول  اول خیابان حذف شود. در ضمن پیش بینی دستگاه تولید صدا خبر دهنده و نصب کلید دستی برای چراغ سبز و استفاده از مصالح متفاوت در کف سازی محل عابر پیاده برای تشخیص نابینایان ضروری است. پلهای ارتباطی بین پیاده رو و سواره رو: پیش بینی پلهای ارتباطی بین پیاده رو و سواره رو حداکثر در هر 500 متر در امتداد خط کشی عابر پیاده و همراه با نصب علا ئم حسی قابل تشخیص  برای نابینایان ضروری است این پلها باید بدون اختلا ف سطح بوده و در غیر این صورت از سطح شیب دار با حداکثر شیب 10/1 استفاده شود و عرض آن حداقل 150 سانتیمتر و جنس پلها از مواد غیرلغزنده و چنانچه از نرده های فلزی ساخته شده است باید فاصله نرده های آن بسیار کم باشد. پیاده روها: رویه پیاده روها باید محکم، صاف و غیر لغزنده از موادی مانند موزائیک شیاردار، بتون یا بتون آسفالتی باشد و نباید پیچ و خم های زیادی و تغییر مسیرهای ناگهانی در گذرگاه ها داشته باشند و تغییر سطح  در مسیر پیاده روها باید صرفا با استفاده از سطح شیبدار مناسب انجام شود و شیب نباید از 20/1 بیشتر باشد و در شرایط محدود حداکثر تا 12/1 می تواند باشد و حداقل عرض برای عبور جانبازان با صندلی چرخدار  1/2 متر و برای عبور  همزمان دو صندلی چرخدار  از کنار یکدیگر دو متر می باشد در مسیر پیاده روها از نصب هر نوع مانع غیرضروری مانند صندوق پستی، سطح زباله،  آبخوری و غیره باید خودداری شود و ایجاد جدول به ارتفاع  حداقل 5 سانتیمتر بین پیاده رو و باغچه یا جوی کنار پیاده رو الزامی است و استفاده از هرگونه  شبکه و اجزای تاسیساتی و شیرفلکه و غیره در کف پیاده رو غیر اصولی بوده و در صورت اجبار در به کار بردن  آنها، باید دارای سرپوش هم سطح با کف پیاده رو باشد و نیز از علا ئم حسی در کف پیاده رو به شعاع 90 سانتیمتری از مانع و حذف حفرات و درزها در پیاده روها برای نابینایان الزامی می باشد به علا وه در پیاده روهای بلند باید به وسیله نرده های اطمینان برای پیشگیری از سقوط جانبازان استفاده شود. سطوح شیبدار: استفاده از سطوح شیبدار یکی از تدابیر در جهت ایجاد سهولت برای جانبازان و معلولین در رفت و آمدهای شهری می باشد که اهمیت زیادی به ویژه برای اماکن عمومی همچون مساجد، ادارات، بانکها، ورزشگاه ها و ... دارد اندازه عرض سطح شیبدار حداقل 120 سانتی متر و حداکثر شیب 8 درصد برای سطح شیبدار از طول 3 تا 9 متر لا زم است، سطوح شیبدار ورودی ساختمان باید مسقف وبا نصب نرده در طرفین سطح شیبدار با ارتفاع 60 الی 85 سانتی متر و قطر 3/5 سانتی متر و حداقل 4 سانتی متر فاصله از دیوار ایجاد شود، همچنین جداولی با بلندی 5 سانتی متر جهت حفاظت و کمک در طرفین سطح شیبدار الزامی است و برای هر شبیراه باید یک پاگرد به اندازه 180 الی 200 سانتی متر مربع درهر 10 متر طول یا 80 سانتی متر ارتفاع ایجاد شود. پله ها: در صورت اجبار برای نصب پله و استفاده از آن، پله ها باید دارای کف به اندازه 28 الی 32 سانتی متر وارتفاع 15 سانتی متر و عرض حداقل 120 سانتی متر به صورت یکنواخت و بدون پخ در لبه پله و غیرلغزنده باشد واز اختلا ف رنگ بین کف و پاخور پله ها استفاده شود و نرده های مناسب به ارتفاع 60 الی 85 سانتی متر و قطر 3/5 سانتی متر در دو طرف راه پله و در راه پله های عریض در وسط آن نصب گردد.  همچنین از علا ئم حسی در کف راه رو قبل از ورود به قفسه پله برای هشدار به نابینایان استفاده شود ودر کنار عرضی پله تعبیه لبه مخصوصی برای جلوگیری از لغزش عصا لا زم است در ضمن حداکثر تعداد پله بین دو پاگرد 12 عدد می تواند باشد و هر پاگرد حداقل عمقی برابر با 120 سانتی متر باید داشته باشد. ورزش معلولین امروزه فعالیت های ورزش معلولین برای معلولین نقش تعیین کننده ای به خود گرفته و از یک وسیله تفریحی و درمانی پا فراتر گذاشته و به عنوان عاملی درجهت تکامل نارسایی های جسمانی روانی آنها مدنظر قرار گرفته است. در شرایط کنونی، معلولین به دلیل کوشش خارق العاده در فعالیت های ورزشی توانسته اند حقارت های ناشی از معلولیت را از بین برده و به عنوان افراد برجسته در اجتماع نمایان شوند. ورزش اعتماد به نفس معلولا ن را افزایش می دهد به طوری که آنان می توانند بر افراد دیگر اجتماع اثر گذارند. فراهم کردن بستر مناسب در زمینه ورزش جهت استفاده معلولین بهترین عامل جذب معلولین در جوامع است. مسوولین سازمان های ذی ربط در شهرها لا زم است با تدوین ضوابط و معیارهای ساختمانی و فنی موجبات شرکت افراد دارای معلولیت های جسمانی را در فعالیت های اجتماعی و ورزشی سهل تر کنند، تا از این طریق امکان سهیم بودن آنها درجامعه فراهم آید.  ورزش در نگرش عامه ورزشکار یعنی کسی که بدنی سالم دارد، یا کسی که از رفتاری سالم و مناسب برخوردار است، یا فردیکه از وجهه اجتماعی خوبی برخوردار است. این خاصیت ورزش است. ورزش جدای از تاثیراتی که برجسم فرد می گذارد نفوذی که در روحیه افراد دارد بیشتر از یک غذای خوب، یک خواب خوب یا مسافرت خوب است. معلولا ن به علت شرایط خاص بدنی و روحی خود فعالیت بدنی کمتری نسبت به افراد سالم دارند. بخش مهمی از این مسئله به عدم مناسب سازی محیط در جهت کشاندن معلولا ن به محیط های ورزش بر می گردد که خود این امر باز خورد منفی بر باور و نگرش و اعتماد به نفس معلولا ن و کمرنگ شدن انگیزه های آنها برای فعالیت های ورزشی دارد که منجر به رکود روحی، تحلیل قوای جسمانی، کاهش توانایی ها، کاهش طول عمر و ... خواهد شد. برای کاهش مشکلا ت ذکر شده، این سیکل معیوب باید در جایی شکسته شود. اما در کجا و چگونه؟ این سیکل معیوب را می توان با توجه به موارد زیر، اصلا ح کرد: - قابل دسترس ساختن مکانهای ورزشی، - آموزش و تربیت مربیان ورزشی آگاه به مسائل معلولا ن،  - نقش خانواده در تشویق و کشاندن معلولا ن به عرصه های ورزشی، - خدمات بیمه ورزشی خاص معلولا ن، - اختراع ورزش های خاص معلولا ن، - تغییر دادن ورزش های عمومی و مناسب ساختن آنها با وضعیت معلولا ن توسط متخصصان علوم ورزشی و توانبخشی، - برگزاری  سمینارها و کنفرانس های ورزشی و طب ورزشی خاص معلولین، - استفاده از تکنولوژی توانبخشی و مهندسی توانبخشی در تسهیل رشته های مختلف ورزشی برای معلولین، - تشویق و مطرح کردن ورزشکاران معلول موفق، - و بسط فرهنگی ورزشی در بین معلولین با ایجاد پوشش در میان انجمن های خودیار معلولین. سرگرمی هیچ شخصیتی نیست که علا قه ای به تفریح نداشته باشد، مگر آنکه در اثر عدم توانایی در استفاده از امکانات تفریحی انگیزه ای برای آن نداشته باشد. مناسب سازی سالن های تئاتر و سینما،  پارک ها و سایر اماکن تفریحی عمومی، متناسب  کردن امکانات تفریحی با شرایط خاص معلولین مختلف، ساخت و همه گیر کردن وسایل تفریحی الکترونیکی، تغییر نگرش مردم برای استقبال از معلولین در اماکن تفریحی عمومی، بهبود سیستم حمل و نقل، دخیل ساختن خود معلولا ن در اجرای طرح های تفریحی و سرگرمی و ایجاد استقبال مناسب در این جهت،  قائل شدن امکانات مادی برای برخورداری معلولا ن از تمام جنبه های تفریحی ، و آگاه سازی معلولا ن از بسیاری از امکاناتی که در جامعه وجود دارد و با شرایط جدید قابل دستیابی برای آنهاست، از جمله گام های موثر برای پرکردن اوقات فراغت و در پی آن افزایش نشاط روحی معلولین است. بسط استفاده از امکانات تفریحی جامعه معلولین می تواند یکی از موفق ترین آیتم هایی باشد که به آنها بیشترین احساس برابری فرصت ها را می بخشد. راهکارها برای معلولین باید این مساله امکان پذیر باشد که از کلیه امکانات رفاهی و ورزشی همانند افراد سالم استفاده کنند. در این راستا ضرورت دارد شرایطی را فراهم کرد که معلول  قادر باشد بدون کمک گرفتن از شخص همراه در جامعه زندگی کند، تردد کند و از امکانات و مکان های ورزشی بهره مند شود. کشورهای اروپایی بعد از جنگ جهانی دوم و افزایش تعداد معلولین، اقدامات گسترده ای را در جهت رفاه معلولین و تسهیل آنان از وسایل تفریحی و ساختمان ها و ... در جامعه انجام داده اند اما متاسفانه با آنکه در حال حاضر معلولین در جامعه ما تعداد قابل توجهی هستند هشت سال جنگ تحمیلی و شور عمومی برای شرکت در دفاع از میهن و عشق به جانبازی جمعیت کثیری را به عدد معلولین عادی کشور افزوده است، با این همه کمترین امکانات و تسهیلا ت برای زندگی، رفت و آمد  و تفریح و ورزش که فاکتور حیاتی و موردنیاز این قشر محسوب می شود فراهم نگردیده است. برای جانبازان و معلولین زندگی در مسکن راحت کافی نیست. آنها باید بتوانند بدون کمک دیگران به محل کار خود بروند، به مدرسه یا باشگاه ورزشی مراجعه کنند یا حداقل به تماشای مسابقات ورزشی بروند و در فضای باز گردش و تفریح کنند و به انجام حرکات ورزشی بپردازند. مکان ها و ساختمان های ورزشی و تفریحی قابل استفاده برای معلولین بایستی چنان ساخته شوند که معلولین و جانبازان روی صندلی چرخدار و نیز دیگر معلولین بتوانند از آنها بدون مشکل استفاده کنند. شکی نیست که این حق مسلم افراد معلول است که به خاطر استفاده آنها تغییراتی را در ساخت اماکن ورزشی و وسایل آنها بدهیم هر چند این کار هزینه زیادی را متحمل می شود ولی این وظیفه هر جامعه ای است که این خواسته را به هر قیمتی پاسخ گوید و معلولین را به اجتماع و به شرکت در فعالیت های ورزشی و تیم های باشگاهی ترغیب و جذب نماید. فرد معلولی که قصدحرکت به سوی یک مکان ورزشی را دارد در وهله اول نیاز دارد تا به راحتی به کمترین مشکل خود را به آنجا برساند. بنابراین وسایل نقلیه ای که استفاده می کنند حتی المقدور از لحاظ صندلی و فرمان و دنده برای معلولین طراحی شود. اخیرا شهرداری و سازمان تربیت بدنی اقدام مناسبی را در جهت ورزش همگانی انجام داده اند و در پارک ها و فضاهای سبز داخل شهری ایستگاه های تندرستی تعبیه کرده اند که مورد استفاده بسیاری از مردم است. در این مورد چه خوبست که وسایلی که در این ایستگاه ها تعبیه شده را از لحاظ ارتفاع یا موارد دیگر برای افراد معلول هم طراحی کنند. مثلا ارتفاع میزهای تنیس روی میز کم یا میزهای شطرنج نیز همین طور باشد. جهت تسهیل استفاده معلولین از این امکانات تفریحی - ورزشی بایستی معلولین به راحتی بتوانند وارد این فضاها بشوند.  بنابراین محل ورودی ها از خیابان به پارک نبایستی دارای اختلاف سطح باشد یا سطح شیب دار باشد (شیب ملایم) و در داخل پارک مسیرهایی را از محل ورود به پارک تا مکان ایستگاه تندرستی در نظر بگیرند که سطوح این مسیرها یک دست و بدون اختلاف باشد و پوشش کف این مسیرها بهتر است از مصالح سخت و غیرلغزنده انتخاب شده باشد. عرض این مسیرها حداقل 1/20 مترباشد زیرا یک فردی که با ویلچر یا وسایل کمکی دیگر بخواهد از این مسیرها عبور کند فضای بیشتری را نسبت به یک فرد عادی نیاز دارد. مکان های ورزشی دیگری که می تواند مورداستفاده این افراد قرار بگیرند، سالن ها، استخرها و استادیوم ها می باشد. چه خوب است که این محیط ها و مکان های ورزشی در مناطق مرکزی و پرجمعیت هر شهر قرار گیرد و حتی المقدور مخصوص افراد معلول باشد. ولی با توجه به اینکه این کار ممکن است متحمل هزینه شود بایستی این مکان ها را هم برای افراد عادی و هم برای افراد معلول طراحی کنند. مثلا در ورودی ها رامپ تعبیه کنند. سطح این رامپ ها لغزنده نباشد و شیبش طوری باشد که یک فرد ویلچر ران بتواند به تنهایی از آن عبور کند. در استخرها آب کمی گرم تر برای معلولین باشد و دوش اختصاصی برای آنها تعبیه شود. و کلام آخر اینکه هنوز بحث برابری فرصت ها، مشارکت و قادرسازی در ابتدای راه خود است. فعالیت های انجام شده، نهضت های برخاسته و فریادهای کشیده شده آغازگر راهی هستند که نهایتا هدفی به بزرگی از بین رفتن معلولیت طبق تعریف H.D.I.C.I (نقص و ناتوانی که منجر به ایجاد محرومیت در مشارکت اجتماعی شود) دارد.