مهران علی الحسابی∗
فرناز برهانی داریان∗
چکیده مقاله
درحالیکه حق تمامی آحاد جامعه و شهروندان در استفاده از امکانات و زندگی متعادل و عادلانه در کنار سایرین به رسمیت شناخته م یشود، افرادی که با محدودی تهای جسمی و حرکتی روبرو هستند، بدلیل عدم پی شبینی تمهیدات مناسب در شبک ههای حمل و نقل شهری، فضاهای عمومی و حتی در خان هها و واحدهای مسکونی، در حضور فعال در عرصه های اجتماعی و خانوادگی با مشکلات بسیاری مواج هاند. بیشترین تلاشهایی که برای مناسب ساختن فضای
سکونتی معلولین صورت میگیرد، به رفع موانع حرکت و حضور آنها در فضاهای مختلف و افزایش آسایش و آرامش آنان در عرص ههای زندگی شخص یشان محدود م یشود. حال آنکه آماده سازی و مناسب نمودن محی طهای زندگی معلولین، بویژه خانه های آنها، طیف وسی عتری از اقدامات و روشهای کارامدتر و پیچید هتر نیاز دارد.
در واقع با تغییراتی که در زندگی آحاد مختلف جامعه رخ م ینماید، بویژه با افزایش سن و فرارسیدن دوران کهولت افراد، توانای یهای جسمی آنان کاهش م ییابد و لازم است محیط زندگیشان آمادگی و ظرفیت کافی جهت ارائه امکانات لازم و تسهیلات مورد نیاز این قشر را داشته باشد. آنچه در این مقاله به عنوان یک راه حل بهینه برای این معضل پیشنهاد میگردد، طراحی مسکن انعطاف پذیر است. به این معنا که باید واحدهای مسکونی انعطاف پذیری طراحی نمود که علاوه بر آنکه رویکرد استفاده از ابزارهای حرکتی معلولین در آنها گنجانده شده باشد، پتانسیل تطبیق با نیازهای
فضایی آنها را، در صورتی که این واحدهای مسکونی به عنوان محل سکونت دائمی شان مطرح گردد، در خود دارا باشند. در این صورت با رعایت بخشی از استانداردهای فضاهای حرکتی، فضاهای جمعی و سرویسها در تمامی خان ههای انعطاف پذیر می توان آنها را برای پذیرش معلولین و نیز افراد مسن به صورت موقت آماده نموده و در صورت نیاز با اعمال تغییرات مختصر و کم هزینه در واحدهای مسکونی، امکان اسکان دائم افراد با محدودیتهای جسمی و حرکتی را فراهم آورد.
هدف از این مقاله پرداختن به علل نیاز به طراحی انعطاف پذیر مساکن، رویکرد انعطاف پذیری در مسکن معلولین و اصول طراحی آنها است، که در امتداد آن مطالعاتی در مورد نیازهای فضایی افراد با محدودیت جسمی و حرکتی،دسته بندی فضایی و استانداردهای طراحی مسکن برای اینگونه افراد مطرح خواهد گردید.
∗ عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت ایران
∗ دانشجوی کارشناسی ارشد معماری
کلید واژهها
مسکن، انعطاف پذیری، معلولین.
مقدمه
"اولین نیاز افراد ناتوان در مشارکت در جامعه، به عنوان شهروندانی با حقوق مساوی، خان های متناسب آنها است." محدودیتهای حاصل از ناتواناییهای افراد معلول، نباید به عنوان مانعی در مقابل دستیابی آنها به مسکن مورد نظرشان تلقی گردد. آنها باید بتوانند با حداکثر استقلال ممکن، رها از محدودی تهای ناشی از معلولی تشان و به دور از فشار قیودی که افراد عادی اجتماع از آن فارغ هستند، زندگی کنند. اما در حال حاضر با توجه به تعداد قابل توجه افراد
معلول و ناتوان جسمی و حرکتی در جامعه، در بیشتر خانه ها، بخصوص ساختمانهای آپارتمانی که به صورت انبوه و حداقل ساخته م یشوند، نیازهای فیزیکی ، فضایی و حرکتی این قشر اجتماع مد نظر قرار نم یگیرد. بنابر این آنچه مسکن اجتماعی به اینگونه افراد عرضه م یدارد، گزین ههای محدودی برای انتخاب محل سکونت و مکانهای ارتباطات اجتماع یشان است، که باعث هرچه بیشتر منزوی شدن آنها و محروم ماندن جامعه از بهره وری از تواناییهای این افراد میگردد، و این بر خلاف عقیدة کلی شهروندان مبنی بر لزوم مشارکت تمامی افراد با هر نوع محدودیت جسمی، در
جامعه به عنوان یک عضو اجتماع مانند دیگر افراد عادی م یباشد.از طرفی نیز تحت شرایط خاص امکان مواجه گردیدن افراد ساکن در خان ههای معمولی، با ناتواناییهای جسمی مقطعی، نسبتًا زیاد است. عدم توانایی خانه در پاسخگویی به این نیاز موقت مشکلات عدید های را برای خانواده ایجاد خواهد کرد و خانواده برای برطرف نمودن آن و پاسخگویی به نیازی محتمل و غیر قابل پی شبینی در یک بازة زمانی محدود، مجبور به تقبل هزین ههای اضافی و یا حتی تعویض منزل خواهد گشت. البته اگر بحث کهنسال شدن افراد ساکن در خانه های مسکونی و انتظارات و نیازهای خاص این گروه از مسکن خود را نیز مطرح کنیم، لزوم پرداختن به طراحی خان های با دیدگاه توانایی پاسخگویی به افراد ناتوان بیشتر مورد توجه قرار م یگیرد.
بنابر این اگر تمامی واحدهای مسکونی به نوعی با درنظر گرفتن پتانسیلهای لازم انعطاف پذیری، طراحی و اجرا گردند، در آن صورت افراد معلول و سالخورده، گزین ههای بیشتری برای انتخاب محل سکونت و بازدیدهایشان داشته و آزادی عملشان افزایش پیدا م یکند، و نیز خانه ها آمادگی لازم برای پاسخگویی به نیازهای فیزیکی غیر قابل پیشبینی افراد خانواده را دارا خواهند بود.
مسکن انعطاف پذیر چیست ؟
خانة انعطاف پذیر یک واحد مسکونی است که قابلی تهای لازم برای پذیرش تمامی افراد، با هر نوع توانایی جسمی و حرکتی را داراست، به این معنا که افراد معلول و ناتوان م یتوانند به طور موقت و با استقلال فیزیکی نسبی از این خانه استفاده کنند، و نیز در این خان ه پتانسیلهای لازم برای تبدیل به محل سکونت دائم یک فرد معلول نیز پی شبینی گردیده است. خانة انعطاف پذیر یک خانة خاص نیست، بلکه خانه ای است معمولی، برای افراد معمولی که تمهیدات لازم برای
تبدیل به خان های خاص در آن گنجانده شده و با کمترین تغییرات، در کوتاهترین زمان و با حداقل هزین ه قابلیت تبدیل به خان های برای فردی با محدودی تهای جسمی و حرکتی را پیدا م یکند.
به بیان دیگر ایدة خانة انعطاف پذیر، یک طراحی مناسب و بهینه است، که خانة مسکونی را برای طیف وسی عتری از انسانها قابل سکونت کرده و به واحد مسکونی امکان انطباق با نیازهای همة افراد اعم از ساکنینی با هرنوع ناتوانی حرکتی، هر سن و یا هر وضعیت جسمی را م یدهد. ٥ ساکنین این خان هها م یتوانند با وجود هرگونه دگرگونی در شرایط جسمی، افزایش سن و... در محل سکونتشان، بدون بروز هیچگونه مشکلی به راحتی و بصورت مستقل به زندگی شخصی خود ادامه دهند.
نلته در کتاب ساخت خانة انعطاف پذیر، مسکن انعطاف پذیر را اینگونه تعریف میکند:
"خان های که مخصوص انطباق با نیازها و یا استفادة ساکنین معلول نیست، ولی به گون های طراحی گردیده است که م یتواند در صورت بروز ناتوانی در ساکنین، به آسانی و با هزینة کم با نیازهای آنها انطباق پیدا کند و در حال حاضر نیزقابلیت دسترسی به وسیلة یک فرد ناتوان را دارد."
البته مسکن انعطاف پذیر می تواند دارای شاخ ههای تخصصی با رویکردهای خاص باشد، و در این راستا مسکن معلولین م یتواند جه تگیری خاصی را در مسکن انعطاف پذیر پدید آورده و طیف گسترد هتری از نیازهای معلولین را پاسخگو شود.
یک خانة انعطاف پذیر برای معلولین به گونه ای طراحی م یگردد که عناصر انعطاف پذیر آن به اندازة کافی انطباق پذیر و تنظیم پذیر باشند تا بتوان برای منطبق کردن خانه با نیازهای استفاد هکنندگان، این عناصر را به آسانی و به سرعت به واحد مسکونی اضافه کرده و یا حذف نمود.
در یک خانة انعطاف پذیر تمامی عناصری که در یک خانة طراحی شده برای معلولین وجود دارد،
پیشبینی میگردد، تعدادی از این عناصر از بدو طراحی خانه در آن گنجانده می شوند و مابقی آنها بر اساس وضعیت جسمی و حرکتی ساکنان، در صورت نیاز در آینده به آن اضافه خواهند شد. بنابر این واحدهای مسکونی انعطاف پذیر ظاهری مانند واحدهای مسکونی معمولی داشته و به آسانی با نیازهای خاص ساکنینی با محدودیتهای جسمی و حرکتی تطبیق پیدا م یکند.
در واقع آنچه در طراحی مسکن انعطاف پذیر به عنوان توصی هها و اصول طراحی مطرح م یگردد، از آنجایی که مسکن انعطاف پذیر، خانه ای تنها مختص معلولین نیست، تبعًا به تمامی نیازهای خاص معلولین و افراد ناتوان نم یتواند پاسخ دهد، ولی اصول کلی مناسب سازی مسکن افراد با محدودی تهای جسمی و حرکتی مانند دسترسی از پارکینگ به داخل واحد مسکونی، ورودی، سیرکولاسیون داخلی، آشپزخانه، سرویس بهداشتی، را هپل هها و اتاق خوا بها در آنها
مورد توجه قرار م یگیرد. بدین صورت که عناصر ثابت طراحی که ایجاد تغییرات در آنها مستلزم عملیات بنایی و هزینة بالایی است؛ مانند عرض درگاهها و راهروها، ارتفاع آستانه ها، فضاهای چرخش کافی، محل استفاده از پله و ارتفاع کلیدها و پریزها در مرحلة طراحی و اجرای اولیة خانه در نظر گرفته م یشوند و عناصر ثانویه که امکان اضافه شدن و یا اعمال تغییرات در آنها، در صورت تبدیل واحد مسکونی به محل سکونت دائم معلولین، در آینده به آسانی ممکن است، مانند نصب دستگیر هها و... تنها به عنوان گزین ههایی برای مناسب سازی واحد مسکونی برای معلولین
پیشبینی میشوند.
خانة انعطاف پذیر دارای خصوصیات خاصی است که آن را از خانه های معمولی متمایز م یسازد. تعدادی از این خصوصیات را میتوان به شرح زیل برشمرد:
خانة انعطاف پذیر خان های مناسب برای همة افراد است، پتانسیلهای لازم برای پاسخگویی به نیازهای همة انسانها باهر سن و هر نوع توانایی جسمی و حرکتی را در خود داراست، و با درنظر گرفتن عناصری در طراحی خانه که در خان ههای معمولی مدنظر قرار نگرفته است، خدمات خاصی را به ساکنان عرضه میدارد.
طراحی و اجرای خانة انعطاف پذیر باید با تفاوت هزینة کمی نسبت به خانه های معمولی صورت گیرد و تغییرات بعدی برای تطبیق دادن خانه با نیازهای ساکنان نیز باید به آسانی و با کمترین دخالت و حداقل هزین ه نسبت به هزینه های جابجایی انجام پذیرد. تا با صرف هزینة کم، بهترین پاسخ را به نیازهای ساکنان داده و از جابجایی آنها جلوگیری کند. بدین معنا که یک مسکن انعطاف پذیر از نظر اقتصادی به صرفه بوده و بهره وری مناسبی دارد.
مسکن انعطاف پذیر با طراحی اصولی و مناسب خانه و درنظر گرفتن را هحلهای ساده و بهینه برای پاسخگویی به نیازهای افراد ناتوان، استقلال فیزیکی آنها را افزایش داده و از نیازمندی آنها به کمک دیگران میکاهد.
مساحت خانه های انعطاف پذیر در صورت درنظر گرفتن بهینه ترین شرایط حرکتی و فیزیکی برای افراد ناتوان، ١٠ درصد بیشتر از خان ههای معمولی م یگردد ٩، که البته با طراحی دقیق و همه جانبه میتوان از این – حداکثر ١٢
اختلاف بصورت گسترده ای کاسته و یا حتی آن را از بین برد.
مزایای مسکن انعطاف پذیر
مزایای مسکن انعطاف پذیر برای معلولین، تنها محدود به جنبه های زندگی شخصی معلولین نشده، بلکه دیدگاههای اجتماعی و شهری را نیز در برم یگیرد، ولی آنچه در این مقاله مورد تاکید قرار گرفته است، جنبه های تاثیرگذار بر روی رفتارها و زندگی شخصی و اجتماعی افرادی با ناتوانای یهای جسمی و حرکتی در جامعه است. بنابراین آنچه تحت عنوان مزایای مسکن انعطاف پذیر ارائه م یگردد، تنها مزایای اینگونه خان هسازی با تاکید بر زندگی شخصی و اجتماعی
معلولین است. تعدادی از این مزی تها به شرح ذیل قابل اشاره اند:
تقویت حضور معلولین در عرص ههای اجتماعی
مسکن انعطاف پذیر با گسترش حوزة مکانهای قابل دستیابی ب هوسیلة معلولین و افزایش استقلال فیزیکی آنها در عرصه های اجتماعی، باعث تقویت حضور آنها در جامعه و بسط حوزة ارتباطات اجتماع یشان می گردد. ایدة مسکن انعطاف پذیر در امتداد آماده سازی نسبی واحدهای مسکونی معمولی از طریق اشاعة اصولی در طراحی مسکن که در جهت استفادة تمامی افراد، بصورت عام از یک خانه بوده و در فضاهایی مانند فضاهای ورودی، نشیمن و سرویسها، که
مورد استفادة همة افراد حاضر در خانه و نه تنها ساکنین قرار م یگیرد اعمال م یگردد و محدودی تهایی را که موجب
عدم توانایی حضور معلولین در این فضاها شده، از بین برده و امکان حضور آنها را در خان ههایی غیر از خان ههای
شخصی خود به صورت موقت فراهم م یآورد، و در واقع پاسخی برای مشکل همیشگی محدودیتهای موجود برای
معلولین مبنی بر حضور در خانة دوستان و آشنایان است.
افزایش گزین ههای انتخابی مسکن معلولین
سید عباس رجایی ١
سیمین گودرزی ٢
چکیده
شهر فقط یک سیستم کالبدی یا طبیعی نیست بلکه بستر زندگی انسانها است و بنابراین مکانی برای تحقق آرمانها،بروز خلاقیتها و جستجوی سعادت و رضایت آنان محسوب می شود،از این نظر برنامه ریزی شهری می باید فراتر از اهداف کالبدی و فنی به خواست های اجتماعی،فرهنگی و روانی مردم پاسخ گوید . لذا برنامه ریزیها و طراحیها باید با ویژگی جسمی تمامی مردم نیز سازگار باشد در این میان معلولان جسمی _حرکتی از ویژگی خاص برخوردار بوده و در طرحهای شهری و مخصوصًا در طراحی پیاده روها به دست فراموشی سپرده شده اند باید براین امر اعتقاد داشت که اگر بتوان دسترسی را برای افراد معلول فراهم ساخت چنین تسهیلاتی در اصل برای همه افراد جامعه فراهم گشته است بنابراین ایجاد تمهیدات لازم برای این شهروندان، دراولویت قرار دارد توجه به آنها در طرحها امری است که باید در رأس طرحهای شهری قرار گیرد.
در کشور ما باوجود قوانین مربوط به این امر، تا کنون توجه اساسی به معلولان صورت نگرفته است لذا در این مقاله با تعاریفی ازحقوق عابرین پیاده و مشکلات کلی آن در شهر ها ،مشکلات معلولان جسمی_ حرکتی نیز به عنوان عابرین پیاده شهر مورد توجه قرار گرفته و در آخر نیز پیشنهاداتی جهت کاهش این مشکلات ارائه گردیده است .
١:دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری ، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران
2:دانشجوی کارشناسی ارشد مشاوره و راهنمایی
مقدمه:
ظهور اتومبیل در اوایل قرن گذشته اگر چه تحولی عظیم در زندگی شهری به وجود آورد و باعث رشد و شکوفایی اقتصادی در کشورهای صنعتی گردید اما مشکلات متعددی ازقبیل تصادفات،آلودگی ،ترافیک،تسخیر خیابانها ، محدود شدن پیاده روها ... را بر دوش شهر ها گذاشت. در چند دهه اخیر با توجه به افزایش جمعیت و افزایش اتومبیل در شهرها،پیاده رو ها به آشفته ترین گذرگاه های شهری بدل گشته و رفت و آمد در این معابر مورد تهدید قرار گرفته است . تا قبل از ورود اتومبیل عابر پیاده از تمامی فضاهای شهری استفاده می کرد و هیچ گونه محدودیتی برای عبور و مرور او وجود نداشت ولی در حال حاضر اتومبیل فضای اشغال شده توسط عابرین را بین ساختمانها و خیابان در مسیری تنگ و بدون تنوع قرار داده که هرگونه انگیزه جهت سفرهای پیاده را از بین برده است . در سطح شهرها پیاده روها در برخی نقاط به دلیل عملیات ساختمانی مسدود شده ،یا توسط اجناس مغازه ها و سایبان آنها چه از نظر عرض و ارتفاع محدود شده اند . از همه مهمتر این پیاده روها با این وضعیت فقط جهت عبور شهروندان سالم قابل استفاده بوده و معلولان عم ً لا از هیچ کدام از پیاده روها در سطح شهر نمی توانند استفاده کنند و حتی در حمل و نقل عمومی نیز آنها به دست فراموشی سپرده شده اند به راستی از عابرپیاده و پیاده رو در قوانین کشورما چه تعریفی ارائه شده؟ و پیاده رو ها چه اهمیتی دارند؟ جایگاه معلولین در تعاریف و قوانین مربوط به شهرسازی کدامند؟ نیازهای آنها در ساختمان کالبدی و اجتماعی شهرها چیست؟
تعاریف و قوانین مربوط به پیاده رو و عابر پیاده:
پیاده رو قسمتی از کنار راه که مخصوص عبور عابرین غیر سوار بر اسب و درشکه است.
( پیاده رو هریک از دو طرف خیابان که مردم پیاده از آنجا رفت و آمد کنند (سید صدر، ٢٠٧:١٣٨١
پیاده رو – قسمتی از خیابان که در امتداد آن واقع شده و برای عبور و مرور پیاده گان اختصاص یافته است .
گذر گاه – در تقاطع راها ،امتداد پیاده روها ، در سواره روها یا هر محل دیگری از سواره رو که به وسیله خط کشی یا
( میخکوبی یا سایر علائم جهت عبور پیادهگان اختصاص داده شده (ناصر زاده: ٨،١٣٧٣
ماده ٢٦ در گذر گاه پیاده حق تقدم عبور با عابر پیاده است .
عابر پیاده : کسی که به صورت پیاده یا با استفاده از صندلی چرخدار با وسیله نقلیهای بغیر از دوچرخه که به وسیله نیروی انسانی حرکت می کنند تردد می نماید
در این قوانین فرد معلول به صورت زیر تعریف شده است :
معلول عبارت است از فردی که دارای محدودیت های حرکتی ، عدم چالاکی کافی ، عکس العمل کند و ضعف بینایی و شنوایی باشد. فردی که در راه رفتن مشکل دارد و ممکن است از وسایل کمکی یا صندلی چرخدار برای تردد استفاده نماید .
( بر طبق قوانین آمریکا اسکیت سواران نیز جزء عابران پیاده محسوب می شوند(حکیمی: ٧،١٣٨٤
متاسفانه در قوانین راهنمایی و رانندگی ایران و تعاریف دیگری که ذیل عنوان عابر پیاده در ایران ذکر شده، اشاره ای به معلولان به عنوان عابرین پیاده نشده و شاید عدم یک تعریف کامل که در برگیرنده همه شهروندان باشد باعث گردیده که در طول زمان شرایط معلولان و ایجاد فضاهایی مناسب وضعیت آنان نه تنها در معابر شهری بلکه در خطوط حمل و نقل شهری به فراموشی سپرده شود . این مسئله در کشور ما که تعداد زیادی معلول مخصوصًا معلولان جنگی دارد باید در
طراحی های شهری جایگاه ویژه یابد.
در سی ششمین اجلاس بین المللی کار در سال ١٩٥٥ که در ژنو برگزار شد فرد معلول چنین تعریف شده است اصطلاح شخص معلول مفهوم فردی است که امکان تهیه و حفظ شغل مناسب برای وی در نتیجه مشکل و نواقص جسمانی و عقلی به میزان قابل توجهی تقلیل یافته است.
طبق برخی از تعاریف فرد معلول کسی است که به علت ضایعه مادر زادی و یا اکتسابی از لحاظ جسمانی یا روانی نتواند از عهده انجام کارهایی که سایر اشخاص هم سن او معلومات و تجربیات مساوی انجام انجام میدهد برآید و علت معلولیت در موردی ثابت شده باشد.
ایمنی عابر پیاده :بر طبق آمار راهنمایی و رانندگی درطی دو سال گذشته مجموعا ٤٦١٣ مورد تصادف عابر پیاده گزارش شده که موجب مرگ ٢٢٩ نفر (فوت در صحنه تصادف)و مجروح شدن ٤٣٦٦ نفر و ١٨ مورد تصادف بدون صدمه بوده است .
مجموع تلفات ناشی از رانندگی در تهران در همین دوره زمانی ٦٠٧ مورد گزارش شده است بعنی بیش از یک سوم فوت ناشی از تصادفات برای عابرین پباده رخ می دهد.
علل اصلی تصادفات عابرین پیاده بر اساس گزارش اداره راهنمایی و رانندگی به ترتیب عباتند از
١‐عدم توجه به جلو ٢‐ تخطی از سرعت مطمئنه ٣‐ عدم توانایی در کنترل وسیله نقلیه ٤‐ حرکت با دنده عقب ٥‐ عبوراز محل ممنوع ٦‐ تغییر مسیر ناگهانی ٧‐ حرکت در جهت خلاف معین ٩‐ نقص فنی در وسیله نقلیه ١٠ ‐عدم مهارت دررانندگی
با توجه به موارد بالا اولین عامل در تصادفات عدم توجه به جلو ذکر گردیده این مسئله نشان می دهد که رانندگان خیابانها را فضایی متعلق به خود و خودروها می دانند و عبور عابر پیاده و عبور آن اهمیتی ندارد ، عامل سرعت به عنوان دومین عامل تصادفات و مرگ ومیر در سطح خیابانها گزارش گردیده است با توجه به نمودار زیر با افزایش سرعت احتمال فوت عابر پیاده نیز افزایش خواهد یافت . با توجه به نمودار ٨٠ % از تصادفات که منجر به فوت می گردند مربوط به سرعت بالای
٦٥ کیلومتر است . (حکیمی: ١٣٨٤،١٥منبع:حکیمی : ١٣٨٤،٢٠)
عابر پیاده ای که از خیابانهای بدون حفاظ استفاده می کنند در نتیجه بروز تصادف، عواقب وخیمی برای او به همراه خواهد داشت . تصادف عابر اساسا پدیده ای شهری است به طوری که ٩٠ %از عابرین قربانی را مردم شهر تشکیل می دهند کودکان زیر ١٠ سال و افراد مسن بیش از سایرین در معرض این حوادث قرار دارند در شهرها ٦٥ % از تصادفات وسایط نقلیه با عابر پیاده در طول خیابانها و ٣٥ % درصد در طول پیاده روها صورت می گیرد.(موره: ١٣٧٣
لزوم توجه به معلولان :
در نخستین سالهای قرن بیستم مدرنیسم موجب تغییر چهره خیابانها و فضاها و عناصر تشکیل دهنده آنها شد . با افزایش تعداد اتومبیل ها و تراکم خیابانها ، پباده رو دیگر حفاظی کافی برای عابرین پیاده محسوب نمی شدنخیتسن راه مخصوص عابرین پیاده در سال ١٩٦٥ در شهر روآن و همزمان با اولین طرح عبور و مرور ایجاد شد.این راه به طول تقریبی ٣٠٠ متر در نظر گرفته شد (موره:١٣٧٣،٦٩)
مطالعه دقیق تصادفات نشان می دهد که علل اصلی نا امنی ،نوع خاص سازمان دهی فضای شهری است نه فقدان تجهیزدقیق یا ساختار مکانی که تصادف در آن روی داده است . این نوع سازمان دهی مناسب کاربرد مورد نظر نیست و برای استفاده کنندگان آن در بیشتر موارد نامطلوب بوده و موجب آسیب پذیری آنان می شود . با توجه به این عوامل در نظر گرفتن امنیت استفاده کنندگان در عملیات شهرسازی ضروری است بهترین طریقه در رعایت حقوق عابرین پیاده به عنوان استفاده کننده از معابر، ایجاد و اختصاص شبکه هایی جدا از مسیر اتومبیل رو به آنها و یا دادن حق تقدم به عابرین و حفاظت محل عبور آنهاست (همان منبع: ٦٨)
تا پایان قرن گذشته،عابر پیاده از تقریبا از تمامی معابر استفاده و تمام آنها را اشغال می کرد. خیابانها و میادین محلهایی برای گذر، ملاقات ، خرید و فروش و توزیع بودند، در معابر برای سهولت و تسریع در رفت و آمد وسایل حمل و نقل جدیدی چون اتومبیل ،تغییرات اندکی صورت گرفت این وضعیت تا موقعی که استفاده از وسایل نقلیه نادر بود و مشکلات زیادی به همراه نداشت ادامه یافت اما اشغال روز افزون معابر توسط اتومبیل ها و وسایط نقلیه عمومی سریع السیر روز به
روز شدیدتر شده و عابرین پیاده بتدریج به فضایی ناچیز،که جداکننده ساختمانها از خیابانها بود به عقب راند چون وسایل حمل و نقل سریع و السیر از نظر ابعاد هندسی نیازمند فضایی بیشتری هستند ، معابر مختص عابرین پیاده با قابلیت شکل پذیری بیشتر آنها ،اساسا فضا را از دست می دهند(قریب، ١٣٨٢،٩٠)
معلولان به عنوان گروهی که دارای نقیصه هستند معمولا به صورت وابسته و طیفی بدانها نگریسته میشود چون محدودیتشان ممکن است تا حدود زیادی موجب وابستگی آنها به دیگران شود.
امروزه ارزش در بی نیازی،قدرت،عدم وابستگی و تصمیم گیری است در حالیکه در مورد یک فرد معلول همه موارد بالا بالعکس مطرح میشود و عدم توانایی،وابستگی،تردید و نیازمند بودن آنان همگی ضد ارزش است. بهمین دلیل این گروهاز حضور در مجامع محروم بوده و اقلیت پنهان محسوب میشوند. متأسفانه جامعه در یک برخورد انفعالی برای اینکه وظایف خود را نسبت به آنها انجام ندهد آنها را بیشتر به انزوا و گوشهگیری در خانهها و آسایشگاهها هدایت میکند و از سوی دیگر خانوادهها در صورت داشتن فرزند معلول در نتیجه همین فشارها و انگارههای اجتماعی از ظاهر کردن اینگونه فرزندان خود اکراه داشته و آنها را پنهان میکند
مجموعه مشکلات ذکر شده با توان استفاده از امکانات شهری همچون وسایل نقیله عمومی،تسهیلات لازم در معابر و ساختمانهای عمومی ، و مبلمان شهری ارتباط تنگاتنگ دارد این گونه برخورد انفعالی سبب شده است تا در شهرسازی ما طرحها بیشتر مسبب انزوای هرچه بیشتر معلولان گردد.
با نگاهی به آمار معلولان در طی سالهای ١٣٧٥ ذکر شده توسط سازمان آمار کشوری و سازمان بهزستی در سال ١٣٧٨ براهمیت این این موضوع خواهد افزود
نوع معلولیت کل کشور زن مرد استان تهران
جسمی و حرکتی ٤١١١٩٨
‐ نابینا ١٣٧٦١٢
‐ کرولال ٣٤٤١١
‐ نیمه بینا ٣٠٠٠٠٠
عقب ماندگی ذهنی ‐ ٢١٢١٩
( مأخذ:سازمان بهزیستی تهران( ١٣٧٨
طبق آمار نامه نفوس و مسکن در سال ١٣٧٥ تعداد خانواده های دارای معلولیت به تفکیک استان به شرح زیر اعلام شده است خانوادههای دارای معلولیت استان تهران نقاط شهری استان تهران نقاط روستایی
‐ ٧٢٠٨٢ خانواده های دارای معلولیت ٧٢٠٨٢
١٨٢٠ ٧٦٥٢ نابینا ٩٤٧٣
١٦٧٢ ٨٨٩٧ ناشنوا ١٠٥٧٥
٤٩٩٨ ٢٦٧٤٥ معلولان جسمی و حرکتی ٣١٣٤٦
٣٥١٤ ٢١٢١٩ عقب مانده ذهنی ٢٤٧٥٣
مأخذ:سازمان آمار کشور ١٣٧٥
در جدول زیر نیز آمار کل جانبازان ارئه شده توسط بنیاد جانبازان در سال ١٣٧٨ آمده است
جمعیت کل کشور تعداد کل جانبازان استانها جمعیت تهران تعداد کل جانبازان تهران
٢٣٩٨١ ٦٧٩٤٣٤٨ ٢٩٢٢٨٤ ٦٠٠٥٤٨٨
٠ درصد است و / همانطور که در جدول مشاهده میشود نسبت تعداد کل جانبازان تهران به جمعیت تهران برابر با ٣٥٠ میباشد . این آمار به گونه های مختلف / نسب کل جمعیت جانبازان شهرستانها به جمعیت کل کشور برابر با ٤٨ نشان دهنده جمعیت بالایی از معلولان در کشور و تهران است و مسلمًا باوضعیت فعلی پیاده روهای تهران هیچ کدام از این معلولین نمیتوانند بدون کمک دیگران از آن استفاده کنند
ایمنی عابر پیاده در پیاده روها :پیاده رو ها مهمترین مسیرها جهت عبور عابرین پیاده در شهرها محسوب می شود . با توجه به حجم ترافیک در شهرهای بزرگ تسهیلات جهت عابرین پیاده می تواند انگیزه ای جهت سفرهای پیاده در شهروندان ایجاد نماید بر اساس نظر سنجی از شهروندان نشان می دهد که آنان تمایل به سفرهای پیاده دارند در صورتیکه تسهیلات بهتری بوجود آید تعداد سفرهای٥٩ درصد از (Haris Pool) عابرین پیاده افزایش خواهد یافت در آمارگیری سال ١٩٩٠ در آمریکا توسط شرکت کنندگان در آمارگیری اظهار کردند که در صورتیکه پیاده روها و مسیر ایمنی وجود داشته باشد تمایل بیشتری به امریکا انجام شد نتایج نظرسنجی سال (Bellevue) پیاده روی نشان خواهند داد بر طبق نظر سنجی دیگری که در شهر ١٩٩٠ را تایید می کرد در این نظر سنجی ٧٥ درصد از دانش آموزان پیاده روی و دوچرخه سواری را جایگزینی برای روش های حمل و نقل محسوب می کنند.(حکیمی: ١٣٨٤،٢٥)
پیاده رو به عنوان مهمترین معبر شهری می بایست قابل اعتماد و ایمن باشد و عبور عابر پیاده از آن به بدون برخورد با موانع انجام پذیرد . این موانع عبارتند از تیرهای چراغ برق ،مصالح بنایی ،جدول با ارتفاع زیاد ،شاخ و برگ درختان و درختچه های کنار پیاده رو ،بستن زنجیر ،دکه های مختلف ،باجه تلفن ،صندوق پست ، مسدود شدن پیاده روها در عملیات ساختمان سازی ،برخی مشکلات پیاده روها نیز مربوط به چاله ،گودال در کف پیاده رو ،زیاد بودن شیب طولی پیاده رو
،اختلاف سطح غیر مجاز ،را می توان نام برد . در اکثر پیاده روها نیز مغازه هایی که در معرض تابش خورشید قرار دارند در برخی از ساعات روز سایه بان مغازه را به طور کامل پایین آورده و باعث کاهش ارتفاع در قسمتی از پیاده روها می گردند.
معلولان جسمی – حرکتی و مشکلات آنان:طراحان شهری معتقدندهمواره در طراحی پیاده روها این اصل را باید پذیرفت که همه مردم به گونه ای معلول جسمی و حرکت یاند. در وضعیت کنونی مشکلات کالبدی فراوان در شهر ها عملا استفاده مفید از فضاهای شهری و ساختمان های عمومی را برای پیاد هها به حداقل رسانده و در برخی موارد عملا غیر ممکن ساخته است.این میتواند برای افراد معلول جسمی و حرکتی به شرایط بحرانی تبدیل شود به گون های که این گونه از افراد به مرور ناتوانی خود را مهمترین عامل در بروز مشکلات زندگی م یپندارند، در حالی که این موضوع به وجود اشکالات کالبدی یا به عبارتی معلول بودن شهر مربوط می شود.(شهبازی: ٥٨،١٣٨٣)
طبق آمار سازمان بهداشت جهانی ١٠ درصد از جمعیت جهانی به نوعی دچار معلولیت جسمی هستند در کشور ما بعد از انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی،پدیده معلولیت سیری فزاینده داشته است. معلولان برای زندگی اجتماعی در شهر با موانع معماری و شهری متعددی روبرو هستند؛بنابراین سازگاری محیط شهری با نیاز معلولان جسمی،ضرورتی حیاتی است و
طراحی شهرها باید براساس معیارها و ظوابط خاص بر آنها انجام پذیرد. (سعید نیا: ١٣،١٣٨٣)
در کشور ما تا قبل از سال۶۸ ظوابط و مقررات شهرسازی برای افراد معلول حرکتی وجود نداشت تا اینکه در این سال ( ١٣٦٨) ظوابط و مقررات شهرسازی برای افراد معلول جسمی حرکتی توسط با در نظر گرفتن شرایط موجود تصویب شد و سپس در سال ١٣٧٨ مورد بازنگری قرار گرفت که اهم این مصوبه به قرار زیر می باشد:
١- از این تاریخ در کلیه طرح های آتی و در دست تهیه شهرسازی و مجتمع های مسکونی و ساختمانی سراسر کشور اعم ازاینکه توسط دستگا ههای دولتی و وابسته به دولت و شهر دار یها و یا بخش خصوصی تهیه گردد،رعایت ظوابط برنامه ریزی و طراحی برای تسهیل حرکت معلولین در سطح شهر می باشد الزامی بوده و کلیه مراجع مسئول تهیه،بررسی و تصویب و اجرای طر حهای توسعه شهری،شهرک سازی ،مجتم عهای ساختمانی و مسکونی موظفند در مراحل مختلف
تصویب و صدور پروانه و نظارت ظوابط مذکور را رعایت نمایند.
بر اساس این مصوبه مقرر شده است که ساختمانهای عمومی بخصوص ادارات دولتی باید تدریجا با شرایط آیین نامه تطبیق داده شوند و تشخیص میزان تطبیق این ظوابط و زمان لازم برای اعمال آن به عهده کمسیونی مرکب از نمایندگان سازمان بهزیستی،بنیاد جانبازان،وزارت مسکن و شهرسازی،وزارت کشور،سازمان برنامه و بودجه و وزرات فرهنگ و راشاد اسلامی خواهد بود .
در بازنگری که در این مصوبه انجام گردیده به وزارت آموزش و پرورش و سایر سازمانها و موسسات که با امر آموزش انسانی ارتباط دارند،در رشته های مرتبط با طراحی کالبدی تدابیر لازم را جهت گنجاندن واحد درسی مستقلی برای تدریس اصول و ظوابط طراحی برای افراد معلول جسمی حرکتی اتخاذ نمود و صدا و سیما نیز در برنامه های خود آگاه سازی عمومی در زمینه مناس بسازی محیط برای افراد معلول جسمی حرکتی را در جهت حمایت از ایجاد فرص تهای مساوی
برای حضور آنان در جامعه در نظر بگیرد (مقررات شهرسازی و معماری: ٤٧،١٣٨٣)
اعتقاد بر این است که اگر بتوان دسترسی را برای افراد معلول فراهم ساخت چنین تسهیلاتی در اصل برای همه افراد جامعه فراهم گشته است بدین ترتیب افراد معلول و ناتوان ملاک تعیین طراحان پیاده روها و دسترسیها قرار گرفته اند.(شهبازی: ١٣٨٣،٦٠ )
در زمان حاضر مشکلات جدی در مسیر ارتیاطی پیاده و سواره در شهرها،عدم دسترسی به
تجهیزات شهری ،دسترسی به و سایل موتوری و امکانات حمل ونقل شهری و ساختمانها برای معلولان جسمی و حرکتی،در شه رها وجود داردکه از مهمترین آنها بر اساس نوع مشکل و موانع به صورت زیر گروه بندی م یشود:
وجود موانع حرکتی در مسیر ها،پهنای نامناسب معابر و دسترسی ها،کفساز یهای نامناسب،مسیرعبور،وجود اختلاف سطح زیاد یا پله در مسیر ها،شیب نامناسب طولی مسیر ها،عدم پیش بینی تمهیدات مناسب برای افراد نابینا و کم بینا نظیر علائم صوتی و کف سازی،پیش بینی نشدن محلهای مناسب برای توقف اتومبیلهای افراد معلول و عدم دسترسی آنها به ساختمانها و یا تجهیزات مورد نیاز (همان منبع: ٥٩
به جز این مصوبه در مورد دستوالعمل یا ماده قانونی دیگری که طراحان و برنامه ریزان را جهت انطباق طرحها یا شرایط معلولان وادار سازد وجود ندارد و همانطور که در سطح شهر مشاهده م یگردد این امر در هیچ جای از شهر به انجام نرسیده است هنوز پیاد هروها با مشکلات فراوان برشمرده مواجه هستند شاید یکی از دلایل مهم ان ضعف این مصوبه دراجرا و عدم نظارت و پیگیری در انجام باشد ودیگر اینکه در این مورد با اینکه صدا و سیما ملزم به آگاهی سازی عمومی
شده است هیچ اقدام موثری توسط این یخش به عنوان مهمترین رسانه جمعی صورت نگرفته و شاید یکی از مهمترین عوامل بروز کاستیها و نارساییهای معابر شهری ،ضعف آگاهی عمومی و نبود آموزشهای تخصصی در زمینه رعایت مقررات جاری و حقوق افرادمعلول و سالم است.طیفی وسیعی از طراحان،مجریان،ناظران وجود دارند که ضعف هریک در آموزشها و عدم اگاهی از مقررات جاری و حقوقی معلولان و افراد سالم م یتواند موجب کوتاهی و تعلل گردد و معابرشهری از کارایی لازم خارج سازد.
تسهیلات معلولان و لزوم توجه به آن:در چند دهه اخیر در طراحی شبکه از ارتباطی شهری سعی بر آن بود که شبکه ارتباطی را به صورت یک سیستم بسته و کامل فقط برای سواره طراحی کنند؛که با این نوع طراحی حق تقدم را همواره ترافیک سواره داشت و معابر پیاده در طول مسیر خود مرتبا توسط سواره قطع می شدند و چون عابر پیاده نسبت به طولانی شدن مسافت ،عوامل جوی و آلودگی صوتی مسیر او را به نفع مسیر سواره تغییرمی داد . اگر امروزه هدف کاهش ترافیک ترافیک و مشکلات ناشی از آن است این، عمل از طریق تشویق این عمل از طریق تشویق شهرنشینان به استفاده کمتر از وسایل نقلیه ممکن م یگردد( قریب: ١٣٨٢(٦٥
با شدت گرفتن مسائل آلودگی ناشی از وسائل حمل و نقل و تراکم رفت و آمد در شبک ههای اصلی ارتباطی که منجر به اتلاف وقت زیاد و کاهش کارآیی می گردد،تجدید نظر در راه های تامین دسترسی در شهرها و جانشین کردن وسائل نقلیه عمومی،پیاده و دوچرخه جزء اهداف طراحی شهری امروز درآمده است (بحرینی: ١٣٧٧
جهت ایجاد یک محیط سالم شهری با توجه به توضیحات بالا باید توجه داشت در کشور ما که در چنده اخیر زندگی شهروندان قربانی اتومبیل شده است توجه به تسهیلات عمومی جهت سفر های درون شهری امری ضروری ولازم الاجراء است که این امر از طریق بالابردن کیفیت حمل و نقل عمومی،استفاده از دوچرخه ،و تشویق شهروندان به پیاده روی ممکن میگردد . تشویق شهروندان به پیاده روی و موفق شدن در این امر در وهله اول تسهیلاتی را جهت عابرین پیاده نیاز دارد تا
بتواند انگیزه لازم را در شهروند جهت طی مسیر به صورت پیاده ایجاد کند.
اگر چه در قوانین راهنمایی و رانندگی تعریف دقیقی از تسهیلات عابر پیاده وجود ندارد. باید توجه داشت که تسهیلات عابر پیاده به مراتب گسترده تر از پیاده روهای صرف میباشد که در قانون به آن اشاره شده است .
تسهیلات عابر پیاده شامل موارد زیر م یباشد
_ پیاد هر وها و تسهیلات سطح سواره رو
- معابر پیاده و جاده های سلامتی
- شیب راهه حاشیه جدول پیاده رو
- وسایل کنترل و آرام سازی ترافیک
- گذ رگا ههای عابر پیاده
- زیر گذر و روگذر عابر پیاده
- شانه عریض راهها در مناطق روستایی
- سایر ف نآور یها،طراح یها و استراتژی هایی که باعث تشویق سفر های پیاده م یشود (مثل آرام سازی ترافیک شامل احداث میدا نها و سرعت گیر ایمنی
- ایجاد فضای سبز،سرپناه ،روشنایی،آثار هنری و...
- مبلمان شهری که باعث بوجود آوردن محیطی دوستانه می شود(مثل نیمکت و منظر شهری)( حکیمی: ٤٨،١٣٨٤
عابر پیاده جزء لاینفک سیستم حمل و نقل شهری است و طرح های شهری نه تنها شامل اصلاح تسهیلات جدید بلکه شامل اصلاح تسهیلات موجود عابرین نیز می گردد.عابرین پیاده طالب تسهیلاتی هستند که ایمن،جذاب و مناسب باشد و به سهولت مورد استفاده قرار گیرد
برخی از سیاستهای تشویقی جهت عابرین پیاده عبارتند از :
‐ تصویب و اجرای قوانین در جهت ایمنی و رفاه عابرین پیاده
‐ توجه به نیا زهای عابرین پیاده در کلیه تسهیلات حمل و نقل
‐ اولویت دادن به طرح های حمل و نقل که مورد استفاده عابرین قرار می گیرد
‐ ایجاد مسیرهای پیوسته عابر پیاده در مناطق شهری
‐ افزایش ایمنی و تردد عابرین پیاده در مناطق روستایی و حومه شهری
‐ مشخص کردن قانون در فراهم کردن تسهیلات عابر پیاده
‐ حمایت از طر حهای کاربری زمین و حمل و نقل که تسهیلات عابرین پیاده درآن منظور شده باشد.
‐طراحی و احداث تسهیلات عابر پیاده بعنوان بخشی از توسعه اقتصادی ،تجارت و کسب و کار محلی که امکان دسترسی آسان کارکنان این بخش را فراهم کند
‐ فراهم آوردن دسترسی آسان معلولین به سیست مهای مختلف حمل ونقل
‐ حفظ و نگهداری کارآمد سیست مهای حمل و نقل موجود بطوری که استفاده معلولان از این سیستم به حداکثر برسد(حکیمی: ١٣٨٤،٧٠
با توجه به موارد بالا در نظر گرفتن تسهیلات در جهت معلولان جسمی _ حرکتی فراهم نمودن فضایی مطلوب برای آنها از دو جنبه اساسی مهم می باشد:
١- توجه به معلولان و ساختن فضایی مناسب شرایط آنها دقیقا فضایی است که تمام شهروندان را در بر خواهد گرفت
٢- از نظر روحی باعث خواهد شد که معلولان نقص بدنی خود را دلیل اصلی مشکلات خود نداند.
بدین جهت گسترش طرحها و پروژه هایی شهرسازی که تاکنون بدون توجه به این امر مهم بوده اند از هر نظر هم که بی نقص باشند به دلیل بی توجهی به امر معلولان بسیار ناقص می باشند ویک بازنگری کلی را مطلبند.
نتیجه گیری :
به طور کلی باید بر این امر اعتراف کرد که اگر چه طی چند سال اخیر قوانینی جهت بهبود وضعیت پیاده رو و توجه به عابر پیاده تصویب گردیده اما این قوانین در مرحله اجرا و نظارت بسیار ضعیف بوده وبه این امر به هیچ وجه توجهی نگردیده است . در شهر های ما معلولان به طور کلی به دست فراموشی سپرده شدهاند ،معلولان نه تنها نمی توانند به کمک دیگران در شهر حرکت کنند بلکه به دلیل بی توجهی به آنها در طرحها حتی قادر به استفاده از حمل ونقل عمومی نیزنیستند . لذا جهت رسیدن به یک شهر پایدار که بستری را جهت رفاه،سعادت و رضایت همه اقشار فراهم می کند امری ضروری و لازم الاجراست . با توجه به مشکلات معلولان در پیاده روهای شهری ،لزوم کاستن از مشقات این شهروندان و مناسب سازی فضای شهری توجه به موارد زیر ضروری به نظر میرسد :
١- تقویت و فعال سازی دبیرخانه یا ستاد کشوری مناسب سازی و کمیته های استانی مناسب سازی فضای شهری باتاکید بر عضویت نمایندگان سازمانهای غیر دولتی،معلولان و سازمانهای نظام مهندسی کشور واستان
٢- شهرداری های تمامی کشور ملزم به مناسب سازی کامل فضاهای شهری شوند
٣- با استناد به بند ٦ شورای عالی شهرسازی و معماری(مصوبه ١٣٧٨ ) دستورالعمل و آیین نامه های موجود مناسب سازی به منظور تعمیم مناسب سازی برای تک تک افراد در تمام رده ها (سنی،جنسی و توانایی) در موعد مقرر بازبینی و روزآمد گردد.
٤- ایجاد خیابانها به عنوان فضاهایی برای زندگی نه صرفًا عبور و مرور
٥- در طرح ها و برنامه های اجرایی جهت تسهیلات عابر پیاده توجه اصلی متوجه معلولان شهری باشد
٦- بالا بردن آگاهی عمومی و آموزش لازم در زمینه رعایت حقوق افراد معلول و سالم
شاید بتوان چنین عنوان کرد که یکی از مهمترین عوامل بروز کاستیها و نارسایهای معابر شهری ضعف آگاهی عمومی و نبود آموزشهای تخصصی و نیمه تخصصی در زمینه رعایت مقررات جاری و حقوق افراد معلول و سالم است .
طیف وسیعی از طراحان،مجریان،کارگزاران و ناظران وجود دارند که ضعف هر یک از آنها در آموزشها و عدم آگاهی از مقررات جاری و حقوقی معلولان و افراد سالم می تواند موجب کوتاهی یا تعلل گردد و معابر شهری را از کارایی لازم خارج سازد .
از این رو بازبینی مقررات و آیین نامه اجرایی مربوط،تهیه راهنمای طراحی و اجرای ظوابط و مقررات شهرسازی و معماری برای افراد پیاده و معلول جسمی _ حرکتی،ترویج عمومی مفاهیم حقوقی افراد در معماری و شهرسازی برای اگاه سازی کلیه اقشار جامعه و در نهایت گنجاندن آموزشهایی تخصصی در برنامه کار متخصصان امور معماری،برنامه ریزی،و طراحی شهری و همچنین آموزشهای حرفه ای در برنامه کار عوامل اجرایی امور شهری می تواند به عنوان تمهیداتی در رفع مشکلات پیاده رو در شهر در نظر گرفته شود.
منابع و مآخذ:
١ بحرینی ، حسین،( ١٣٧٧ )فرایند طراحی شهری ، دانشگاه تهران،چاپ اول
٢ حکیمی، فرزانه ،( ١٣٨٤ )راهنمای تسهیلات عابرین پیاده ،سازمان حمل و نقل و ترافیک شهرداری تهران
٣ سعید نیا،احمد( ١٣٨٣ )طراحی مبلمان شهری ،انتشارات سازمان دهیاریها و شهرداریها،تهران
٤ سید صدر، سید ابوالقاسم( ١٣٨١ )، دایره المعارف معماری و شهرسازی ،انتشارات آزاده
٥ شهبازی، فاطمه( ١٣٨٣ )،پیاده رو گذری فراموش شده در شهر، مجله شهرداریها،آذر ماه،شماره ٦٧ ،سال ششم
٦ قریب،دکتر فریدون،( ١٣٨٢ )شبکه ارتباطی در طراحی شهری، انتشارات دانشگاه تهران ،چاپ سوم
٧ لوکوربوزیه( ١٣٨٢ )، منشور آتن، ترجمه منصور فلامکی،انتشارات دانشگاه تهران
٨ مقررات شهرسازی و معماری طرحهای تویعه و عمران مصوب شورای عالی شهر سازی و معماری
ایران،( ١٣٨٣ )،دبیرخانه شورای عالی معماری وشهرسازی ایران
٩ ممفورد،لوئیز ( ١٣٨١ )مدنیت و جامعه مدنی در بستر تاریخ،ترجمه احمد عظیمی بلوریان،انتشارات رسا
١٠ موره،ژان پیتر و دیگران( ١٣٧٣ ) فضاهای شهری طراحی،اجرا،مدیریت،ترجمه حسین رضایی و دیگران،انتشارات پیام
رسا
١١ ناصر زاده،هوشنگ ( ١٣٧٣ )، مجموعه قوانین راهنمایی و رانندگی، انتشارات علوی
محمدرضا منعام
سید مهدی حجازی
محمدجابری
نوید زوجاجی
تمامی افراد جامعه صرف نظر از پا یگاه اقتصاد ی ، اجتماع ی و ویژگیهای روحی و جسمی و توانایی های فردی خو یش در
نزد خداوند دارای شان و منزلت بوده و باید از عزت و احترام برخوردار گردند .
قرآن مجید
چکیده
باتوجه به اینکه هم چنان برتعداد معلولین مخصوصا در کشورهای درحال توسعه افزوده می گردد ، با یستی تجه ی ز و
روان ساز ی مح یط ف یزیکی وم همچن ین به ینه ساز ی امکاکن عموم ی موجود برا ی معلول ین را مدنظر قرار داد . مناسب
سازی بستر شهر ی از مهمتر ین امور برا ی کمک به معلول ین در راستا ی یکسان ساز ی مح یط شهر ی برا ی ا ین قشر از افراد
جامعه می باشد .
روش ارائه شده در ا ین مقاله عبارتست از : اولویت بند ی اماکن عموم ی ، خدمات شهر ی و همچن ین راه ها یی جهت
مناسب سازی محیط شهر برای معلولین و جانبازان .
برای رس یدن به ا ین مهمرسشنامه ها یی طراح ی و توسط معلول ین و جانبازان تکم ی ل گرد ی د . چارچوب طراح ی ا ی ن
پرسشنامه ها ترک یبی از چند متد طراح ی پرسشنامه بود . با استفاده از داده ها ی بدست آمده از پرسشنامه ها و استاندارد
های مناسب سازی ، شاخص های موجود در پرسشنامه ها ارزش گذاری شدند .
کم ی شده و نتا یج داخل نرم افزار ها ی اطلاعات AHP اطلاعات پرسشنامه ها به روش تحل ی ل سلسله مراتب ی
وارد شد . در نها یت با استفاده از نقشه ها ی رقوم ی شهر ی بدشت آمده از داده ها ی مطالعه ، تجز ی ه و GIS جغرافیایی
انجام گرفت و در آخرین مرحله از این مطالعه طراحی و بهینه سازی مسیر ها ی شهر ی GIS تحلیل داده ها در محیط
صورت پذیرفت .
کلید واژه :
GIS ٢ ‐ AHP معلول – مناسب سازی – شهر – ١
مقدمه
بر اساس آمار سازمان بهداشت جهان ی در حال حاضر حدود ١٠ درصد جمع یت جهان دچار نوع ی معلول یت م ی باشد
که در حدود ٨٠ درصد آنان در کشور ها ی در حال توسعه زندگ ی میکنند و این در حالیست که بدلیل فقر ، سو تغذیه و
عدم رعا یت مسائل بهداشت ی ، مخاطرات ز یست مح یطی ، بلا یای طب یعی و دلایل د یگر همچنان بر تعداد معلول ین افزوده
میگردد .
در سال ١٩٣٣ از طرف مجمع عموم ی سازمان ملل قوان ینی برا ی یکسان ساز ی فرصت ها برای ا فراد دارای ناتوان ی وضع
گردید که تعداد ی از کشور ها به لحاظ ن یاز مبرم جامعه به مناسب ساز ی محیط شهری اقدام کردند . البته در ا ی ران بعد
از انقلاب اسلام ی نظام شهرساز ی و معمار ی دستخوش تغ ییراتی شده است که رشد روز افزون شهر ها را ب ه دنبال داشته
است و این باعث کم توجهی به امور شهری – تجهیزات شهری – روان سازی ساختمان های عمومی گردیده است .
از آنجائ یکه افراد کم توان قادر و مشتاقند که در فعال یت ها ی اجتماع ی و اقتصاد ی جوامع شرکت کنند تا به خود و
خانواده وجامعه شان ثابت کنند م ی توانند در ت مام جنبه ها ی زندگ ی فرد ی و اجتماع ی افرادی مفید واقع شوند . ( با بال
شکسته پریدن هنرماست ).
پس برا ی احقاق حق آنان که مهمتر ین آن استفاده آسان و بدون ترحم د یگران از مح یط شهر با ی د سر یعا به مناسب
سازی محیط فیزیکی شهر اقدام نمود .
طرح مسئله
از آنجائ یکه یکی از ملزومات رشد و توسعه جامعه تام ین بستر کالبدی مناسب در جهت ایجاد فرصت ها ی برابر برا ی
همه افراد جامعه به منظور تحرک و جابجا یی در سطح شهر و دسترس ی فرد ی به فضا ی عموم ی و شهر ی م ی باشد
بنابراین الویت بندی مکان ها با توجه به منطفه بندی
مد نظر است .
و حال :
مناسب سازی اماکن موجود با توجه به وضع موجود و و تغییرات روی آن چطور می نواند باشد ؟
هدف طرح :
١ - Analytical hierarchy process
٢ - Geographic information system
١‐ هدف مناسب ساز ی مح یط شهر ی با واقع یت ها ی موجود و بهبود و روان ساز ی مسائل حرکت و یکسان ساز ی
محیط
٢‐ بهینه سازی اماکن موجود در ساختمان های عمومی یعنی بانک ها ، اداره ها و پارک ها
٣‐ الویت بندی مسیر های شهر برای مناسب سازی به منظور کاهش هزینه مالی و کاهش در اتلاف وقت
روش تحقیق
کلیات روش اجرا
قبل از شروع مقاله با ید ذکر شود که روش پ یشنهادی برداشتی آزاد از تجربه مناسب سازی شهر تهران م ی باشد اما از
آنجائیکه هدف طرح مناسب ساز ی مح یط شهر ی برا ی معلول ین م ی باشد پس م ی با ی ست با مشکلات و موانع آنان از
نزدیک آشنا شد و این جز از طریق صحبت و پرسش از آنان میسر نمی شود .
در ابتدا برا ی این منظور شهر همدان به ٤ منطقه ( بر اساس مناطق ٤ گانه شهر همدان ) تقسیم شده است و از هر منطقه
٢٥٠ نفر نمونه به منظور پاسخگویی به سوالاتی که با توجه به اهداف تدوین گردیده بود انتخاب شدند .
شیوه جمع آوری داده ها
پرسشنامه :
تهیه پرسشنامه با توجه به استانداردها ی طراح ی پرسشنامه با ترک یبی از متد ها ی طراح ی پرسشنامه ته یه گرد ید که در ا ی ن
راستا از راهنمای های استاد محترم دکتر ذاکرحقیفی تشکر می کنم.
بعد از تکمیل ٢٥ مورد بصورت پایلوت بازنگری و تجزیه تحلیل پرسشنامه صورت گرفت.
از ٢٥ % کل چامعه آماری ( معلولین و جانبازان حرکتی) درسطح شهرستان همدان برای تکمیل پرسشنامه استفاده شد.
موارد مهمی که در پرسشنامه مطرح گردیده به شرح ذیل است.
١‐ شغل ، تحصیلات
٢‐ مسیر حرکت معلول در طول روز
٣‐ ارگانها ، ادارات ، بانکهای ، مراکز آموزش؛ تفریحی، توریستی ، درمانی ، مذهبی مورد مراجعه.
٤‐ محدودیتها
٥‐ عوامل غیرکالبدی ( حس معلول نسبت به شهر)
روش تجزیه و تحلیل داده ها
نتایج زیر حاصل شد . AHP ١ ‐ با بررسی پرسشنامه ها و با استفاده از روش
ابتدا کاربر ی ها ی دارا ی اهم یت مشخص شده و سپس آ یتم ها ی تاث یر گذار بر آن استخراج شده اند تا بتوان با کمک
داده های کیفی به داده های کمی تبدیل شود . AHP
در زیر نمونه ای از کاربری های ارزش گذاری شده مورد بررسی قرار گرفته است :
جدول ارزش گذاری مدارس :
جدول ارزش گذاری ادارات :
به عنوان پایلوت :
بیمارستان شهید بهشتی
در ا ین کاربر ی با توجه به آ یتم ها ی تاث یر گذار بر آن ارزش هر آ یتم مشخص شد و ارزش هر کاربر ی مشخص گرد ید .
( این ارزش گذاری از طریق سوالات پرسشنامه به دست آمد )
آیتم های تاثیر گذار امتیاز توضیحات
تخصص ٥ وجود انواع تخصص ها در بیمارستان
دسترسی ٢ طول مسیر و زمان رسیدن به بیمارستان
مناسب سازی ٣ تجهیز به منظور دسترسی آسان
تجهیزات ویژه ٤ وجود دستگاه ها به منظور کمک به بازتوانی معلولین
درصد پوشش بیمه ١ میزان درصد پرداختی بیمه برای هر فرد معلول
جدول زیر که به آن ماتریس اولیه گفته می شود،دارای ردیف ها و ستون های مشابهی است که اهمیت آیتم های اصلی
را نسبت هم بررسی می کند .
در این جا نسبت ردیف به ستون با توجه به امتیازاتی که قبلا فرض شده بود به دست آمده است.
این اعداد با توجه به پرسشنامه و تحلیل داده در آن صورت گرفته است .
ماتریس اولیه
پس متوجه می شویم تخصص بیمارستان نسبت به درصد پوشش بیمه بالاترین میزان اهمیت را ازنظر جانبازان و معلولین
داراست . چراکه اگر بیمارستانی را کلیه تخصص ه ا را همزمان داشته باشد معلولین دیگر مجبور نیستند برای هر
تخصص به بیمارستان های مختلفی مراجعه کنند.
پس ازتخصص نسبت تجهعیزات ویژه به درصد پوشش بیمه وهمچنین نسبت مناسب سازی شده به درصد پوشش بیمه
بالاترین میزان اهمیت را داراست.
ماتریس نرمال
میزان اهمیت
در آخر باتوجه به جدول نرمال ارزش کاربری بیمارستان ٥١ % بدست ست آمده است .
.در بررسی بازار بزرگ شهر همدان آیتم ها به شرح زیر می باشند که همانند نمونه قبلی برحسب اهمیت امتیاز بندی
شده اند .
آیتم های تاثیر گذار امتیاز توضیحات
دسترسی ٣ طول مسیر و زمان رسیدن به بیمارستان
مناسب سازی شده ٤ تجهیز به منظور دسترسی آسان
نوع بازار ١ انواع اجناس در معرض فروش
شبکه ارتباطی ٢ ارتباط و پیوستگی قسمت های مختلف بازار
قیمت ٥ ارزان بودن قیمت نسبت به سایر مراکز خرید
در ماتریس اولیه نیز نسبت اهمیت هر آیتم به سایر آیتم ها بررسی شده است.
ماتریس اولیه
همانطور که مشخص است نسبت قیمت به نوع بازار بالاترین میزان اهمیت را داراست چراکه بیشتر معلولین از وضعیت
مالی خوبی برخوردار نیستند .
به ترتیب نسبت آیتم مناسب سازی شده به نوع بازار و نسبت آیتم دسترسی به نوع بازار بیشترین میزان اهمیت را دارد
ماتریس نرمال
میزان اهمیت
در آخر نیز ارزش کاربری بازار ٥٠ % مشخص گردید.
طبق این طرح بایستی تمامی براساس آیتم های پر اهمیت معلولین بررسی گردند.
و بررسی نقشه ها ی به GIS در اختیار ما قرار داده است و پیاده نمایی انها در AHP ٢‐ با استفاده از داده هایی که
دست آمده و همچن ین طراح ی مس یر بر اساس ٢ اصل زمان سفر و طول مس یر و همچن ین تراکم نسب ی معلول ین در مناطق
انجام گرفت . GIS مختلف ٤ گانه تحلیل ذر محیط
GIS اولویت بندی در محیط
ابتدا پراک ندگی محل سکونت و کار معلولین ترسیم می شود و GIS بطور خلاصه برای اولویت بندی مکان ها در
سپس مکان های اولویت بندی شده بر اساس نیازهای معلولین مشخص می گردد و درنیجه طراحی مسیر مناسب (از نظر
زمان سفر و طول مسیر ) نیز صورت می گیرد .
بدین ترتیب بهترین مسیر برای رسیدن به سازمان ها و اماکن عمومی نیز مشخص می گردد.
استخراج شد تا بتوان مکان ها ی بلقوه معلول ین مشخص شود ، GIS در شهر همدان ابتدا نقشه پراکندگی در محیط
مسیر ها وزن دهی می شود تا بتوان مسیرهای دارای امتیاز بالا تا AHP سپس بااستفاده از آمار های به دست آماده از
به راحتی انجام می گیرد .در زیر نمونه ای از ای ن GIS معلوم کرد که این کار با توجه قدرت تحلیل داده ها در محیط
طرح که منطقه خضر همدان انجام شده است را مشاهده میکنید :
در زیر میتوانید پراکندگی معلولین در این منطقه را ببینید :
و پی اده نما یی AHP حال با توجه به یک سری آیتم های استاندارد که با کمک پرسشنامه و تحلیل آن ها به کمک
می توانیم مسیر های بهینه را مشخص و اولویت بندی مسیر را انجام داد و که ا ی ن اولوی ت بند ی منتج به GIS در
کاهش هزینه مناسب سازی و زود بازده بودن آن می گردد .
نتیجه گیری :
١‐ با توجه به درصد بالای سطح درآمد زندگی نسبت به استفاده از امکانات شهری
٢‐ تعیین اولویت برای مناسب سازی با توجه به میزان معلولین و جانبازان به اماک
منابع
• Martin , Fellendorf , Peter , Vortisch.(٢٠٠٠),"Integrated modeling of transport demend , route
choice , traffic flow and traffic emissions " recommended for presentation at the ٧٩ annual
meeting of the transportation research board TRB
• سازمان مشاور فنی و مهندسی شهر تهران ، اولویت بندی رفع موانع از شبکه معابر شهر تهران ، ١٣٧٥
• سازمان مشاور فنی و مهندسی شهر تهران ، ارزیابی ظرفیت مناطق برای تجهیز و مناسب سازی ، ١٣٧٦
• سازمان مشاور فنی و مهندسی شهر تهران ، تجربه مناسب سازی محیط شهری تهران ، ١٣٨٣
، GIS و کاربرد آن در AHP • میربد ، امیر ، ارائه مدل ارزش راه ها با تکیه به روش
انتشارات دانشگاه صنعتی امیر کبیر ، AHP • قدسی پور ، سید حسن ، فرآیند تحلیل سلسله مراتبی
عباس صفری، هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد زنجان، گرایش شهرسازیAَbbas.SafariZ@Gmail.com
فرهنگ فرخی، استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد زنجان، گرایش عمرانFarhang.Farrokhi@Gmail.com
ناهید بیات بداقی،دانشجوی کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع رسانیNahid_bb٥٤@yahoo.com
چکیده:
اهمیت بالا نگه داشتن استاندارد زندگی معلولین در جامعه و مقایسه این استاندارد در کشورهای مختلف جهان و ایران دلیل تهیه این مقاله می باشد. در این قیاس می بینیم که ایران با توجه به تمامی امکانات مالی که دارد، نتوانسته است در حق این قشراز جامعه کارهای لازمه را انجام دهد. یکی از نقایص در این راستا، طراحی مبلمان شهری برای معلولین جسمی- حرکتی، نابینایان و ناشنوایان کشور میباشد. شاید موانع طراحی شهری برای افراد سالم به دلیل نداشتن مشکلات فیزیکی، چندان قابل لمس نباشد. لذا در این نوشتار سعی شده مشکلات این قشر از جامعه به تصویر کشیده شده و امکانات موجود با استاندارد کشورهای پیشرفته مقایسه و در نهایت راههایی برای مرتفع شدن این مشکلات ارائه گردد.
کلید واژه:
از، جنگ، جنگ تحمیلی، شهر، مبلمان شهری، علول، جانب م
مقدمه:
شهر مجموعه ای از ترکیب عوامل مختلف طبیعی، اجتماعی و محیط ساخته شده توسط انسان است
که در آن جمعیت ساکن متمرکز شده است. شهرسازی عبارت است از مطالعه، طرح ریزی و توسعه
شهرها با در نظرگرفتن احتیاجات اجتماعی و اقتصادی که در آن بایستی طرح و تنظیم و نقشه های جدید،
توزیع صحیح تاسیسات شهری و برنامه ریزی جهت حمل و نقل شهری، بسط روابط احتماعی و اقتصادی،
ایجاد محیط های راحت و سالم و کاستن از اثرات سوء زندگی شهری را در نظر گرفت.
محیط شهری نیز شامل کل مجموعه شهر می شود که در آن برای جا به جایی و حمل ونقل انسانها در
این محیط، وسایل نقلیه شهری نقش مهم و اساسی را ایفا می کنند. وجود و توسعه وسایل نقلیه رفته رفته
موجب تغییر شکل و بافت شهرها شده و می شود. استفاده از وسایل مختلف نقلیه با توجه به پیشرفت تکنولوژی و علم باعث به وجود آمدن بافت های مختلفی در شهرها در زمانهای گوناگون گردیده است. در
این میان برطرف کردن موانع معماری در سطح شهرو رفع مشکلات موجود در جهت تسهیل استفاده از
وسایل حمل و نقل عمومی، از عوامل بسیار مهم و موثر در حضور مطمئن افراد با محدودیتهای حرکتی
می باشد که با استفاده از طراحی شهری متناسب با نیازهای وقت می توان به شهری بدون مانع دست یافت.
در این بین طراحی شهری نقش موثری ایفا می نماید. طراحی شهری بخشی از هنر سامان دادن فضای
کالبدی است که با رشته های مختلف علمی و هنری سرو کار دارد و بخش بسیار مهم و حساسی از هویت
شهروندان یک شهر به شمار می آید. در طراحی شهری بایستی حداقل خدمات و امکانات شهری به طور
یکسان در اختیار تمام اقشار شهروندان قرارگیرد و در عین حال تنوع و امکان انتخاب متفاوت را برای
گروههای مختلف جامعه فراهم سازد. شهر ایده آل و مناسب بایستی تمامی تعاریف فوق را در شاکله
شهری خود داشته و نیز به گونه ای طراحی شود که فعالیت تمامی افراد جامعه از هر قشر و با هر
محدودیتی را برای آنان مهیا نماید. طراحی و ارائه گونه ای از معماری مطلوب یک شهر می باشد که
برای معلولین و افراد دارای ناتوان یهای حسی-حرکتی، دعوت کننده و قابل دسترس باشد و مانعی
درحرکات و رفت و آمدهای روزمره آنان ایجاد نکند. یک شهروند معلول، از حقوق اجتماعی برابری با
سایر شهروندان برخوردار است و این حق برابر، شامل امکان دسترسی آسان به اماکن مختلف شهری
م یشود. . مناسب سازی مبلمان شهری که برای معلولین قابل دسترس باشد، به منظور دستیابی به زندگی
مستقل به نحوی آه خود مسئول زندگی خویش بوده و به خودآفایی برسند و نیز بتوانند به جامعه بپیوندند،
از اصول شرافت و وقار انسانی محسوب می شود.
باکمال تاسف مبلمان شهرها در ایران در طراحی خود چه در قدیم که اطلاعات و آگاهی نسبت به
حقوق معلولین کمتر بوده و چه در بخشهایی که به تازگی ساخته شده اند، دچار مشکلات عدیده ای می
باشند . معلولیت با وجود محدودیتی که برای فرد ایجاد می کند به خودی خود مشکل آفرین است، حال
دستگاههای متولی مناسب سازی محیط شهری با سهل انگاری در برنامه ریزی و عدم شناخت نیازهای
معلولین و با قانونگذاری صرف بدون اجرای مصوبات یا درگیر کردن مسائل مناسب سازی مبلمان شهری
در هزارتوی بوروکراسی اداری و مقصر دانستن یکدیگر در عدم انجام و اجرای مصوبات، عرصه را
برای معلولین تنگ تر کرده و این افراد باید علاوه بر رنج محدودیت خود، رنج روحی را نیز به دلیل عدم
مناسب بودن محیط و فضای شهری برای فعالیت و برآورده کردن نیازهای به حق روزمره خود بردوش
کشند. در کمال ناباوری سازمانهای قانونگذاری که مصوبات را برای دیگر ارگانها در مورد دسترسی
بدون مانع شهری برای مردم تصویب می کنند، ساختمانهایشان به هیچ عنوان مناسب رفت و آمد افراد با
محدودیتهای حرکتی، روشندلان و ناشنوایان نمی باشند که خود جای بسی بحث دارد.
کمبودها، نواقص و موانع معماری موجود در محیط زیست و اجتماع، محدودیتهای بیشتری را در اجرای
امور زندگی فردی و اجتماعی این قشر از جامعه ایجاد می نماید. تنها راه حل موجود برای تسهیل زندگی این افراد
و بازگردانیدن آنان به عرصه فعالیت به عنوان نیروی انسانی مفید در کشور رفع موانع شهری از پیش روی آنان
می باشد.
در این مقاله سعی شده برخی موانع موجود در طراحی شهری ایران مطرح و در مقابل راهکارهایی که سایر
کشورها جهت فائق آمدن براین مشکلات به کار برده اند ذکر گردد.
معلولیت و انواع آن:
قبل از پرداختن به مقوله مبلمان شهری باید این نکته را مد نظر قرار داد که معلول کیست و دارای چه مشکلات
و محدودیتهایی از نظر فیزیکی می باشد و با داشتن آگاهی کامل از نظر هویت جسمی- حرکتی او به برنامه ریزی
شهری بدون مانع برای آنان بپردازیم.
معلول کسی است که به علت داشتن نقص عضوی، دچار مشکلاتی در اجرای فعالیتهای عادی روزمره اش
شود. علاوه بر کسانیکه مادرزادی دارای نقص عضو ویا عقب افتادگی ذهنی هستند، تعداد کثیری نیز در اثر
بیماریهای مختلف، سوانح و غیره دچار کم کاری و یا نقص عضو می شوند تعداد این افراد به نسبت جمعیت و
درصد سوانح و تصادفات و عوامل موثر دیگر در هر کشور، متغیر است. صدمات وارده به کشورها در اثر وقایع
و سوانح مانندزلزله، جنگ، تصادفات و بیماریها بر شمار معلولان افزوده است. از طرفی دیگر در نظر عوام
معلول به کسی گفته می شود که بر روی صندلی چرخدار حرکت می کند در حالیکه دیگر گروهها مانند نابینایان،
ناشنوایان و افراد مسن را، به دلیل داشتن نقص عضو های دیگری که در ترکیب با نواقص محیط زیست موجب
معلولیت آنان در اجرای فعالیت خاصی می گردد را جزء معلولین به شمار نمی آورند و این صحیح نمی باشد. در
این مقاله به دلیل محدودیت در تعداد صفحات و طیف گسترده مطلب به مشکلات افرادی با محدودیت شنوایی و
بینایی به طور خاص نمی پردازیم و بیشتر افراد با محدودیتهای جسمی- حرکتی را مد نظر قرار می دهیم ، با این
امید که در موقعیت های آتی به این مطلب نیز به طور دقیق بپردازیم.
اصولا افرادی که دارای مشکلات جسمی- حرکتی هستند را می توان به دو گروه عمده تقسیم کرد:
١) گروهی که به هنگام جا به جایی مجبور به استفاده از وسایل کمکی مانند عصا، چوب زیر بغل و غیره می
باشند.
٢) گروهی که برای جا به جایی خود مجبور به استفاده از صندلی چرخدار می باشند. این گروه خود دارای زیر
بخشهایی هستند:
الف) افرادی که بر روی صندلی چرخدار دستی می نشینند و برای اداره امور خود احتیاج به کمک ندارند و قابلیت
خوبی برای هدایت ویلچر دارند.
ب) افرادی که بر روی صندلی چرخدار می نشینند و برای اداره امور خود احتیاج به کمک دارند و به فضای
بیشتری برای هدایت ویلچر نیازمند می باشند.
ج) افرادی که از صندلی چرخدار استفاده می کنند و میزان معلولیت آنان بسیار بالاست و بسیار وابسته به کمکهای
مخصوص شخص دیگرو وسایل کمکی می باشند. این دسته از افراد به ویلچرهای بزرگ الکتریکی و فضای
بیشتر برای حرکت ویلچر نیاز دارند.
این امر که افراد دارای محدودیتهای حرکتی در کدام یک از گروههای تعریف شده قرار می گیرند به هنگام
برنامه ریزی فضاهای فعالیتی گوناگون به خصوص مبلمان شهری و ساختمانهای عمومی ضروری می باشد،
زیرا هرچه میزان نقص عضو و معلولیت بالاتر باشد مقدار سطح آزاد لازم برای جا به جایی فرد معلول بر روی
صندلی چرخدار بیشتر خواهد بود. بنابراین می توان گفت که اندازه هایی که برای جا به جایی و حرکت صندلی
چرخدار مناسب است به میزان معلولیت و محدودیتهای حرکتی فرد معلول و مهارتش در هدایت صندلی چرخدار
بستگی دارد.
مبلمان شهری و معلولیت:
در اینجا به مشکلات فضای بافت و مبلمان شهری در ایران به طور کوتاه می پردازیم.
محیط شهری:
قبل از پرداختن به محیط شهری، ابتدا به معرفی اولین و کوچکترین واحد آن، یعنی محله می پردازیم. محل ه
یکی از بخشهای محیط شهری می باشد که در حول و حوش خانه بدون نیاز به استفاده از وسایل نقلیه، قابل
دسترس است و پس از محیط خانه اولین جایی است که فرد معلول با مشکلات عدیده ای جهت رفت و آمد در آن
مواجه می شود.
بافت محله ها در ایران به موجب تاثیر عوامل گوناگون مانند آب و هوا، جغرافیا، نحوه احداث و رشد فضاهای
مسکونی، مصالح و فن ساختمان و شیوه معیشت و اسکان با یکدیگر متفاوت است.
در ایران معابر در اکثر محلات قدیمی باریک و پوشیده از سنگفرش ناهموار و نامناسب برای حرکت معلول
بر روی صندلی چرخدار می باشد. باریکی این معابر گاهی به حدی است که امکان رفتن تا جلوی در خانه توسط
وسیله نقلیه وجود ندارد، نیز باریک پیاده روها موجب شده که امکان عبور یک فرد عابر از کنار یک فرد معلول
بر روی صندلی چرخدار ممکن نباشد.
وجود جویهای هدایت کننده آب در میان کوچه ها، وجود اختلاف سطح در معابر، اختلاف سطح و ناهمواری
آسفالت یا سنگفرش کف پیاده روها ،وجود پله یا پله ها نیز در سطح معابر و یا در ورودی ساختمانهای عمومی ،
وجود جوی آب مابین پیاده رو و خیابان و کمبود تعداد پل های ارتباطی، نامناسب بودن ساختمان پل و عرض آن ،
پل عابر پیاده از نوع پله برقی و حتی اگر از سطح شیبدار برای سهولت عبور معلولین استفاده شده باشد،
زیرگذرها که هیچ تعریفی در طراحی آن برای افراد معلول نشده، ارتفاع نامناسب تلفنهای عمومی و شیرهای
آبسرد کن با توجه به سطح دسترسی معلولین و غیره همگی موجب تشدید معلولیت افراد معلول در محیط و مبلمان
شهری گشته اند و آنان را از نعمت رفت و آمد بدون نیاز به کمک دیگران محروم کرده اند.
منظور از محیط شهری محیطی است که شامل کل مجموعه شهر می شود. برای جا به جایی و تغییر مکان
انسانها در این محیط، وسایل نقلیه شهری نقش مهم و اساسی را ایفا می کنند.
محیط شهری شهرهای ایران را می توان به سه بخش قدیمی، میانی و بیرونی تقسیم بندی کرد. بخش قدیمی
نتیجه شکل گیری مداوم و پیوسته ای است که در طول چندین قرن رخ داده است. که شامل کوچه پسکوچه های
تنگ و باریک و به دلیل عملکرد تجاری و اداری فشرده ای که دارا هستند، تراکم ترافیک در آن بسیار زیاد بوده
و رفت و آمد برای افراد سالم نیز مشکل می باشد.
بخش میانی در حاشیه بخش قدیمی، قسمتهایی را شامل می شود که نه به کندی بخش قدیمی و نه با سرعت بخش
بیرونی به توسعه خود پرداخته و نسبت به بخش قدیمی بافت بازتری داشته و کوچه ها نسبتا گشادتر است.
بخش بیرونی که عمدتا محصول فعالیتهای ساختمانی دهه های اخیر است فاقد ارزش فضایی بخش قدیمی و
میانی بوده و ترکیب این بخش یکنواخت، بی هویت و ناهماهنگ می باشد.
در کمال ناباوری در هر سه بخش یادشده مشکلات عبور و مرور برای افراد معلول به قوت خود باقی است، حتی
در بخشهایی که به تازگی به بافت شهری اضافه شده اند نیز این امر مشهود است و این تنها بیانگر این مطلب است
که برنامه ریزان شهری یا در تعاریف خود از شهروندان یک شهر، افراد معلول با محدودیتهای حرکتی را به
فراموشی سپرده اند یا اینکه علم به حضور این افراد در جامعه ندارند و یا اینکه در این رابطه قوانین و برنامه ها
از جانب آنان وضع و پیش بینی می شود ولی اجرا نمی گردد.
در ادامه بحث به یکی از مهمترین بخشهای محیط شهری که نقشی حیاتی در جابه جایی شهروندان ایفا می کند و
نیز دارای مشکلات عدیده ای جهت استفاده توسط افراد معلول می باشد، می پردازیم
وسایل حمل و نقل عمومی برای جا به جایی افراد جامعه در داخل شهر و در بین شهرها اهمیت به سزایی
دارند. برای افرادی با مشکلات و محدودیتهای حرکتی که نیاز به کمک گرفتن از وسایل کمکی دارند این موضوع
اهمیتی دوچندان دارد. در حال حاضر اتوبوسهای شهری و نیز به تازگی مترو نقش بیشتری در حمل ونقل افراد
ایفا می کنند. در اینجا مشکل اساسی در درجه اول عدم وجود و یا کمبود وسایل نقلیه عمومی قابل استفاده برای
ویلچرسواران است. مشکل عمده در این وسایط در نظر نگرفتن مشکلات معلولین در طراحی این وسایل نقلیه می
باشد، برای مثال باریکی درورودی، راهروی بین صندلیها و عدم وجود فضایی مناسب برای قرارگرفتن ویلچر
در داخل اتوبوس را می توان نام برد.
ایستگاههای اتوبوس نیز اکثرا نه تنها برای معلولان جسمی- حرکتی بلکه برای افراد مسن و نابینایان نیز به
سبب عدم وجود ارتباط مناسب و صحیح مابین پیاده رو و خیابان در ایستگاه، به تنهایی قابل استفاده نمی باشند. در
خیابانهایی که خطوط ویژه عبور اتوبوس در آنها ایجاد شده ، ایستگاهها اکثرا بر روی جزیره هایی به ارتفاع ٢٥
سانتیمتر آن هم در وسط خیابان قرار دارند. متاسفانه هیچ قسمتی از این ایستگاهها با سطح شیبدار به خیابان
اتصال پیدا نکرده است . نحوه سوار شدن به اتوبوس نیز خود مبحث دیگری است. اختلاف سطح ایستگاه اتوبوس
با کف اتوبوس، سوار شدن ویلچرسوار به اتوبوس را غیر ممکن می سازد.
مترو نیز به عنوان جدیدترین و کاربردی ترین وسیله حمل و نقل در سطح شهرهای بزرگ ما نیز از این
مشکلات به دور نمی باشد. وجود پله های متعدد، عدم تعبیه آسانسور و یا پله برقی یا سطح شیبدار مناسب جهت
ورود و خروج به زیرزمین مترو، عدم تخصیص واگن مخصوص افراد معلول بر روی صندلی چرخدار، وجود
فاصله زیاد بین ایستگاه مترو و واگن قطار، عدم فضاسازی مناسب جهت جایگیری صندلی چرخدار در واگن ها و
غیره از مشکلات کلی این پایانه حمل و نقل می باشد.
سایر وسایل نقلیه از جمله تاکسی نیز دارای مشکلات مشابه ای مانند اتوبوس می باشند که با کمال تأسف در
طراحی آنها نیز به تنها چیزی که توجه نشده فرد معلول با محدودیت حرکتی می باشد.
ساختمان های عمومی:
بخش دیگری که در محیط شهری باید مورد توجه خاص قرار گیرد ساختمانهای عمومی می باشند زیرا که
افراد معلول نیز مانند سایرین مایل به استفاده از آنها به طور مستقل جهت رفع مسائل زندگی خود می باشند، ولی
در نظر نگرفتن این قشر از جامعه به عنوان استفاده کننده از ساختمانها، حضور آنان را در این مراکز حتی با
کمک دیگر افراد دشوار می سازد.
ساختمانهای عمومی مانند مراکز آموزشی، فرهنگی، درمانی و دیگر بناهای دولتی و عمومی چه در بافت
قدیمی و چه در بافت نوساز، در ساختمانهای دو تا سه طبقه قرار گرفته اند که اغلب فاقد آسانسور می باشند.
اختلاف سطح در ورودی ساختمان با معبر مجاور در اکثر بناهای عمومی قدیمی و برخی از بناهای جدید، در
اکثر موارد به قدری است که با ایجاد یک سطح شیبدار ساده نمی توان آن را برطرف نمود. به عبارتی فرد معلول
برای عبور به خود ساختمان دارای مشکلات عدیده ای است چه برسد که بخواهد در داخل ساختمان با راهروهای
باریک و طبقاتی که به وسیله پله های متعدد به هم راه دارند به عبور و مرور بپردازد. دراینجا مجالی برای
بررسی مشکلات و معماری داخلی ساختمانها متاسفانه وجود ندارد.
کمبودها،نواقص و موانع معماری موجود چه در محیط خانه و چه در محیط شهر که در بالا به صورت گذری
اشاره شد، موجب انزوا و جدایی عده کثیری از معلولان خصوصا معلولین جسمی- حرکتی از محیط زیست و
اجتماع شده است. زیرا وقتی فرد معلول با مشکلات مبلمان و محیط شهری روبرو می شود به ناچار باید یکی از
دو راه در پیش روی خود را انتخاب کند: یا به تنهایی با این موانع مقابله کند که این امر برای بسیاری از آنان
امکان پذیر نیست و یا اینکه منزوی شود که در نتیجه جامعه قشر کثیری از نیروی انسانی مفید خود را از دست
خواهد داد.حال به راهکارهای دیگر کشورها در این رابطه می پردازیم.
مقایسه داخل و خارج از کشور:
در این قسمت با نگاهی کلی می بینیم که کشورهای دیگرچگونه و از چه طریقی بر مشکلات شهری خود جهت
حضور افراد معلول در عرصه زندگی شهری فائق آمده اند.
در سایر کشورها با مناسب سازی کفپوش معابر از نظر جنس و بافت و شکل؛ برطرف کردن اختلاف سطح
موجود در کف معابر به وسیله سطح شیبدار؛ پر کردن جویهای باریک هدایت کننده آب در وسط معابر کم عرض
جهت عریض تر کردن معابر و نیز اختصاص دادن نزدیکترین پارکینگ به خانه افراد بر روی صندلی چرخدار و
مناسب کردن اندازه پارکینگ و علامت گذاری پارکینگ مخصوص ویلچرسواران سعی در رفع موانع و دسترس
پذیر کردن معابر نموده اند.
تصویر ١: رامپ ورودی با کفپوش مناسب
تصویر ٢: محل اتصال پیاده رو و خیابان تصویر ٣: محل اتصال پیاده رو و خیابان
١ متر و افزایش تعداد پلهای ارتباطی بین پیاده رو و / همچنین با عریض کردن پهنای پیاده روها تا حداقل ٥
خیابان و از بین بردن اشکالات پلهای ارتباطی از طریق حذف اختلاف سطح و یا مناسب سازی شیب پل نسبت به
١ و نصب نرده های محکم در طرفین پل به مناسب سازی این / پیاده رو و خیابان وافزایش پهنای آن به اندازه ٥
فضاهای شهری پرداخته اند.
تصویر ٤: شیب اتصال یک پیاده رو به پیاده رو و خیابان
در مورد مشکل پل های عابر پیاده با نصب آسانسور و بالابر و نیز استفاده از سطح شیبدار مناسب مشکل عبور
معلولین بر روی صندلی چرخدار مرتفع گشته است.
کم کردن ارتفاع جدول کنار خیابان ها در محل عبور عابر پیاده از کارهای صورت گرفته دیگر می باشد که در
اینجا می بینیم که کاملا ارتفاع را از بین نبرده اند زیرا که در غیر اینصورت تشخیص حد فاصل خیابان و پیاده رو
برای افراد نابینا غیرممکن می گشت.
همچنین با نصب دستگاه تلفن های کیوسک دار و بدون کیوسک، صندوق های پست و عابر بانکهایی که قابل
دسترس برای معلولان می باشد به تسهیل خدمات شهری برای آنان پرداخته اند.
تصویر ٥: خدمات رفاهی قابل دسترس ( تلفن، صندوق پست و عابر بانک) برای معلولین
در مورد وسایل نقلیه عمومی مانند اتوبوس نیز با ایجاد ارتباط صحیح بین پیاده رو و خیابان در محل ایستگاهها
از طریق نصب پلهای ارتباطی مناسب، اتصال ایستگاههای وسط خیابان با شیب و پهنای مناسب به سطح خیابان،
تعبیه وسایل نقلیه مخصوص برای افراد معلول بر روی صندلی چرخدار، نصب بالابرهای مکانیکی بر روی در
ورودی اتوبوس، مجهز کردن داخل اتوبوس به بستها و دستگیره هایی جهت نگهداری ویلچر و نیز اختصاص
صندلیهایی با دسترسی آسانتر به افراد نابینا و افرادی که مشکلات حرکتی دارند تا حدودی وسایل نقلیه را برای
معلولین بر روی صندلی چرخدار مناسب گردانیده اند.
تصویر ٦: چگونگی ورود معلول به اتوبوس تصویر ٧ : محل مخصوص برای معلولین بر روی صندلی چرخدار
تصویر ٨ : تاکسی مجهز به ورودی برای معلولین روی صندلی چرخدار
تصویر ٩ : سطح شیبدار بین واگن مترو و ایستگاه مسافرین تصویر ١٠ : شیوه سوار و پیاده شدن معلولین به قطار بین شهری
درساختمانهای عمومی نیز با اختصاص یکی از درهای ورودی به افراد با محدودیتهای حرکتی و نصب بالابر
مکانیکی و یا ایجاد سطح شیبدار مناسب، نصب دربازکن های اتوماتیک و دودهانه جهت سهولت ورود به داخل
ساختمانهای عمومی، نصب آسانسور مناسب افراد دارای محدودیتهای فیزیکی، تعبیه سرویسهای بهداشتی مناسب
این افراد، نصب درهایی که به سمت خارج باز می شوند و عریض کردن راهرو ها که جهت عبور و مرور افراد
بر روی صندلی چرخدار مناسب باشد، به تعدیل فضاهای این اماکن پرداخته اند.
تصویر ١١ : سطح شیبدار ورودی به ساختمان ها
نتیجه گیری:
در این نوشتار سعی شد با توضیح و به تصویر کشیدن ساختار مبلمان شهری کشور ایران به عنوان کشور در
حال توسعه با کشورهای پیشرفته جهان مشاهده می شود که تفاوت فاحشی بین این دو مکان وجود دارد، ولی با یک
نگاه عمیق متوجه می شویم که جبران این تفاوت فاحش چندان نیز سخت نبوده و به راحتی می توان با کمی تأمل و
برنامه ریزی و وضع مناسب قوانین ساخت و ساز برای معلولین جامعه و رعایت و اجرایی نمودن این اصول
معضلات مبلمان شهری جامعه را رفع نمود.
منابع و مآخذ:
. ١. جانسون. طراحی گذرگاههای مناسب برای معلولین جسمی.مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن، ١٣٦٦
. ٢. حبیبی، سید محسن. فضای شهری و معلولین. نشر مرکز، ١٣٦٧
. ٣. . حلم سرشت، پریوش؛ دل پیشه، اسماعیل. توانبخشی و بهداشت معلولین. تهران: انتشارات چهر، ١٣٧١
٤. سورنسن، جیمز. معماری برای معلولان. ترجمه فرح حبیب. تهران: نشر دانشگاه تهران.
. ٥. قائلی نیا، مرضیه. بررسی موانع عبور و مرور معلولین و جانبازان در سطح شهر اصفهان. ١٣٨٤
. ٦. قائم، گیسو. ساختمانهای آموزشی و معلولین. تهران: مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن، ١٣٧٠
٧. کردی، مریم. "جامعه ای برای همه: بررسی موانع معماری موجود در محیط زیست و اجتماعی معلولان
.( جسمی- حرکتی در ایران"( پایان نامه کارشناسی ارشد معماری، دانشگاه صنعتی چالمرز، سوئد، ١٣٧٢
٨. . نمونه هایی مستند از مناسب سازی محیط شهری برای معلولین. مترجم: رسول میرهادی. تهران: مرکز
. تحقیقات ساختمان و شهرسازی، ١٣٦٨
. ٩. " برای تردد معلولان شهر ناامن است". جوان، ١٥ آذر ١٣٨٤
پایگاههای اینترنتی:
١. www. Hamkelasy.com
٢. www. Shamdani.com
٣. www. Lycos.com