مناسب سازی محیط های شهری با تاکید بر امکان بهره وری پیاده

به نام خدا

تالیف:
دکتر سید رحمان اقبالی 1
جهت ارائه در
همایش ملی مناسب سازی محیط شهری
1 ) عضو هیات علمی دانشکده معماری و شهر سازی و مدیر تحصیلات تکمیلی دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره)
نشانی ها برای تماس:
0281 378 00 مدیریت تحصیلات تکمیلی، دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره)، قزوین، ایران تلفن/ نمابر: 66
E-mail: [e-mail]

مقدمه
مناسب سازی محیط های شهری از جنبه های گوناگون قابل توجه و بررسی است: از رویکرد های
اجتماعی- فرهنگی تا مسائل کالبدی، از ملاحظات زیست محیطی تا قوانین و مقررات معماری و
شهرسازی و از چگونگی های مدیریتی تا امکانات مالی و اقتصادی. آنچه در این مقاله ضمن تاکید بر اهمیت و لزوم بازنگری روش ها و کیفیت های معیارشده کنونی در ایجاد و نگهداری فضاهای
شهری مد نظر قرار دارد، ضرورت تغییر باورتفوق و تقدم اتومبیل به نفع امکان بهره وری پیاده از
فضاهای شهری و به رسمیت شناختن حق شهروندان اعم از زنان، کودکان، سالمندان و افراد با
توانمندی های محدود حسی و حرکتی در بهره مندی پیاده از محیط های مناسب شهری است.
بنظر می رسد انگاره تقدم سواره بر پیاده و توانمند بر کم توان نزد اکثر مدیران شهری و متولیان
ساخت و ساز شهرها، اگر نه بصورتی آگاهانه، دست کم به شکلی پیشامد وار و سهوی شرایطی
مشابه را در همه شهرهای کشور بوجود آورده است که همانا امکان بسیار محدود و نامناسب
بهره وری از فضاهای شهری بصورت پیاده است که حالت مناسب آن تضمین کننده آسایش،
تندرستی، بهداشت روانی، پویایی و پایداری شهری، تعامل فرهنگی، عدالت اجتماعی و رضایت و
شادمانی مردمان است.
طرح مساله یکی از مهمترین مشکلات محیط های شهری اکثریت قریب به اتفاق شهرهایی از کشور که نگارنده این مقاله نه بعنوان یک پژوهشگر معماری و شهرسازی بلکه همچون شهروندی که تجربه حضور،اقامت و سکونت در آنها را داشته است، مشاهده تقدم سواره بر پیاده در هر دو صورت کالبدی و رفتاری بوده است. اولی نتیجه اقدامات عملی شهرسازانه و دومی پیامد اجتماعی-فرهنگی ناشی ازآن است. در فقدان به رسمیت شناخته شدن حقوق شهروند پیاده توسط مدیران شهری که خود میتواند ناشی از تلقی ایشان از شهر یا مواجه بودن با انبوهی از مشکلات روزمره اداره شهرها باشد،شهروندان نیز به تدریج و تحت شرایط واقعی، برتری سواره بر پیاده را همچون یکی از اصول بدیهی زندگی شهری پذیرفته و همانگونه نیز رفتار میکنند. از جمله میتوان به رفتار پرخاشگر و تهاجمی سواره ها نسبت به پیاده در خیابان یا حرکت موتورسوارها در پیاده رو ها و پارک ها اشاره کرد. در کنار این آسیب های اجتماعی که تاثیرات و پی آمدهای آن فقط به همین مساله محدود نمی شود،فقدان قوانین و ضوابط لازم و ناظر بر ایجاد حداقل کیفیت های مورد نیاز معابر پیاده در شهرها،زیان های اقتصادی قابل ملاحظه یی را به دنبال دارد. به این معنی که علیرغم ایجاد پیاده رو درحاشیه معابر سواره، به دلیل عدم توجه به استاندارد های اولیه در طراحی و اجرای پیاده رو ها، عملاً آنها را به فضاهایی غیر قابل استفاده تبدیل کرده و هزینه ها و اراضی مربوط به احداث چنین پیاده روهای نامناسبی در واقع تلف شده تلقی میگردد.
تجربه ثابت کرده است که تدوین و وضع قوانین و مقررات شهری بدون اهتمام و عزم بر اجرای آن
 ارتقای کیفیت Ĥ ها نمی تواند به تنهایی تضمین کننده بهبود کیفیت های محیط های شهری و م
زندگی در شهرها باشد. هر چند ضوابط و معیارهایی برای طراحی فضاهای مناسب شهری برای کم توانان جسمی- حرکتی وجود دارد ولی تا کنون توجه جدی عملی به آن نشده و حتی بنظر میرسد مشکلاتی که در امکان حرکت پیاده در شهرها وجود دارد فراتر از ملاحظه استانداردهای بهره وری کم توانان جسمی- حرکتی از فضاهای شهری بوده و عامه مردم در استفاده از پیاده روها دچار مشکلات عدیده می باشند. ملاحظه عده کثیری از شهروندان که در کناره های داخلی معابر سواره به صورت پیاده حرکت می کنند می تواند در این خصوص مورد توجه قرار گیرد.
پس این خطر وجود دارد که در اثر سهل انگاری و غفلت از ملاحظاتی که در ظاهر کوچک و کم
اهمیت می نمایند ضرر و زیانی هنگفت بر کیفیت زندگی شهری وارد آید. مشاهدات نشان میدهند که تفاوت بین محیط های شهری مناسب و نامناسب عمدتاً در چندی ها و چونی هایی است که بطور معمول در آمار ها و بیلان های کاری مدیریتی جایگاهی نداشته و قابل ارایه نیستند. اما همین کمیت ها و کیفیت های ظریف است که تفاوت هایی را باعث می شوند که موجب افتراق و تشخیص مدیریت های شهری کارآمد، حساس و مسئول از مدیریت های شهری پیش پا افتاده از یک سو و تمایز محیط های شهری فعال، سرزنده و مناسب از محیط های شهری منفعل، ناکارآمد ونامناسب از سوی دیگر است.
رویکرد
به عنوان یک معمار و طراح شهری تردیدی ندارم که مراحل طراحی و اجرای کالبدی فضاهای
شهری هر چند از هر دو جنبه آفرینشی و مهندسی در کیفیت محیط شهری نقش اساسی ومحوری دارد اما تحقق ارتقای کیفیت فضاها و مناسب سازی محیط های شهری در گرو ایجاد رویکرد مشترک نزد مردم، طراحان، سازندگان و مدیران شهری نسبت به شهر و فضاهای شهری مناسب، وجود قوانین و مقررات لازم و کافی در تامین کیفیت های مطلوب کالبدی- کاربردی محیط های شهری و عمل به مقررات و ضوابط نیل به چنین کیفیت هایی است. کیفیت های مطلوب کالبدی- فضایی فراهم کننده زمینه بهره وری مناسب و این امر خود موجب اصلی رضایت و خشنودی و آسایش و سلامت شهروندان است. بنابر این آنچه که بیش از همه در اینجا ضروری مینماید مساله آموزش است: آموزش همگانی دانش های شهری و شهروندی بمنظور ارتقای فرهنگ شهرنشینی که با خود بهبود کیفیت های محیطی و فضایی شهرها را نیز در شکلی نهادینه به همراه خواهد داشت.
بنابر این پیشنهاد اینجانب از طریق این مقاله به همایش مناسب سازی محیط های شهری با توجه به هدف از تشکیل آن که عبارت از تبیین راهکارهای ارتقای کیفیت زندگی در شهرها میباشد،تمرکز بر امر آموزش همگانی دانش های شهری و شهروندی به ویژه به مدیران شهری است. 

 بدیهی است که نوع و نحوه این آموزش ها با توجه به مخاطبان می بایست از برنامه، محتوا و تکنیک های متناسب برخوردار بوده و لذا بحث در مورد جزییات آن نیازمند فرصتی دیگر است.
در ادامه برای روشن شدن کاستی هایی که در تاکید بر امکان بهره وری مناسب پیاده از محیط ها و فضاهای شهری به آن ها اشاره شد، مطالعه میدانی از بعضی معابر پیاده بخش هایی از شهرهای تهران به مثابه پایتخت و قزوین به عنوان یکی از شهر های بزرگ کشور ارائه و به اختصار مورد بحث قرار میگیرد.
بررسی نمونه ها نمونه نخست مربوط است به وضعیت پیاده رو شمالی محور ارتباطی بزرگراه آل احمد در حدفاصل بزرگراه های شیخ فضل اله و اشرفی اصفهانی واقع در منطقه دو در شمال غرب شهرتهران. عکس های گرفته شده از پیاده رو مذکور بخوبی نشان میدهد که چگونه استفاده از این پیاده رو نه فقط برای کم توانان حسی – حرکتی، سالمندان، کودکان و زنان دارای فرزندان خرد سال بلکه برای عموم شهروندان بسیار دشوار و حتی ناممکن است. در حالی که پیاده رو مذکور بیش از 3 متر عرض دارد ولی به دلیل شکست های پلکانی عمیق و متعدد در طول آن وضعیتی عجیب و البته نامناسب و غیر قابل استفاده دارد. این وضعیت به دلیل عدم توجه به مسائل ابتدایی طراحی و شیب زمین در نحوه استقرار واحد های مسکونی بلافصل در فقدان ضوابط طراحی شهری حادث شده است. سئوال ساده یی که در اینجا مطرح میشود این است که این پیاده رو برای چه احداث شده است؟
تصویر 1 – پیاده رو ضلع شمالی بزرگراه آل احمد با نگاه به شرق
وضعیت پلکانی پیاده رو و اختلاف زیاد بین سطوح تداوم معبر را از میان برده و آن را عملاً غیر قابل استفاده کرده است.
ماخذ تصویر: نویسنده مقاله

تصویر 2 – همان پیاده رو
اهالی محل برای جبران اختلاف سطح پیاده رو قطعاتی از
مصالح ساختمانی را روی هم قرار داده اند. خط کش اندازه
گیری مشخص کننده مقدار اختلاف سطح است.
ماخذ تصویر: نویسنده مقاله
تصویر 3 – همان پیاده رو
اندازه گیری نشان میدهد که 64 سانتی متر اختلاف بین دو
سطح شکسته شده پیاده رو وجود دارد. پرتگاهی در مسیر
پیاده.
ماخذ تصویر: نویسنده مقاله
چنانچه فرض شود پیاده رو مورد بحث به طرزی ناخواسته در پی توسعه های معابر شهری سواره در جوار بزرگراه قرار گرفته و از این رو کارآیی و علت وجودی خود را به مقدار زیادی از دست داده
است میتوان به پیاده رو خیابان ضلع شمالی بلوک های مسکونی بلافصل که خیابانی کاملاً محلی و برای دسترسی ساکنان است مراجعه و وضعیت آن را مورد بررسی قرار داد. بررسی ها نشان می دهند که پیاده رو این خیابان به نام گلبرگ 2 نیز از لحاظ امکان بهره وری وضعیتی مشابه داشته و بطور کلی نامناسب و غیر قابل استفاده است. در اینجا مجدداً تقدم سواره بر پیاده در عمل و واقعیت مشهود است.
تصویر 4 –پیاده رو ضلع جنوبی خیابان گلبرگ 2 با نگاه به غرب
پیاده رو این خیابان دسترسی محلی در فقدان قوانین و مقررات
شهرسازی مناسب و عدم وجود ضوابط طراحی شهری در باور به
تقدم و تفوق سواره بر پیاده عملاً از دست رفته و غیر قابل
استفاده است.
ماخذ تصویر: نویسنده مقاله
تصویر 5 – همان پیاده رو با نگاه به شرق
در تمام مسیر پیاده رو موانع ناشی از احداث شیبراهه های تند برای
دسترسی اتومبیل به داخل پارکینگ های واحد های مسکونی امکان
بهره وری پیاده را منتفی کرده است. در واقع پیاده رو بهانه یی است
برای ایجاد فاصله لازم برای ورود اتومبیل به داخل ساختمان
ماخذ تصویر: نویسنده مقاله
نمونه دوم مربوط است به وضعیت پیاده رو شمالی محور ارتباطی بلوار مرزداران در حدفاصل بزرگراه
های شیخ فضل اله و اشرفی اصفهانی واقع در منطقه دو در شمال غرب شهرتهران. عکس های
تهیه شده مربوط به این پیاده رو وضعیت تا حدودی بهتر از نمونه قبلی ولی همچنان با مشکلاتی
مشابه را نشان می دهند.
تصاویر 6 و 7 – پیاده رو ضلع شمالی بلوار مرزداران با نگاه به شرق
حالت پلکانی پیاده رو و عدم طراحی مهندسی لازم در جبران اختلاف سطح با شیب مناسب بهره وری پیاده از آن را دشوار و
بویژه برای گروه های خاص شهروندان از جمله کم توانان حسی- حرکتی حتی ناممکن می کند. میتوان خطرات استفاده از این
معبر را در شب و در فصل زمستان متصور شد. ماخذ تصویر: نویسنده مقاله

تصویر 8 – پیاده رو ضلع شمالی بلوار مرزداران با نگاه به غرب
در فقدان طراحی و مهندسی مناسب شهری اختلاف سطح هایی بدون دلیل حتی نا موجه نیز ایجاد می شود. نتیجه، اتلاف
زمین، هزینه و عدم امکان استفاده مناسب پیاده از فضای شهری و به خطر افتادن سلامت جسمی و روانی شهروندان است.
ماخذ: نویسنده مقاله
نمونه سوم بررسی وضعیت پیاده رو در بلوار مطهری واقع در شهر قزوین است. این بررسی نشان می دهد که مساله مورد بحث محدود به کلان شهر تهران نبوده و در شهری مانند قزوین که یکی از
شهرهای بزرگ کشور و مرکز استان می باشد نیز وجود دارد. این نکته از این جهت نیز حائز اهمیت
است که وضعیت و کیفیت های شهری در پایتخت بر اساس تئوری الگو برداری از بالادست چگونه
می تواند در شهرهای بزرگ و از طریق آنها در شهرهای کوچکتر موثر باشد. تصویر های تهیه شده
از پیاده رو بلوار مطهری قزوین وضعیت مشابهی با نمونه های ارائه شده در تهران را نشان می دهد.
وضعیت های پلکانی از یک طرف و شیبراهه های متعدد ورود اتومبیل به بلوک های مسکونی
بلافصل که تداوم مسیر پیاده را قطع می کنند در مجموع امکان بهره وری مناسب از پیاده رو را به
شدت تحت تاثیر قرار میدهد. در قزوین که شهری هموار است احداث پیاده رو های ناهموار کار
دشوارتری بنظر می آید. مجدداً فقدان مقررات و ضوابط مناسب شهرسازی و عدم وجود طرح های
شهری در حد فاصل مقیاس های شهرسازانه و طرح های معماری، عدم توجه به حقوق شهروندان
در بهره وری پیاده از محیط های شهری و ایده تقدم سواره بر پیاده نتایج مشابه و نامناسبی را به بار آورده است.
در تصاویر 9 و 10 و 11 سه منظر پیاپی از پیاده رو ضلع شمالی بلوار مطهری شهر قزوین با نگاه
به شرق ارائه شده اند. تصاویر نشان دهنده تعدد و تکرار حالت پلکانی و انقطاع تداوم مسیر است.
ضمن آنکه در بعضی مواضع حداقل کف سازی لازم نیز در پیاده رو انجام نشده است. عریض بودن
پیاده رو هیچ کمکی به مناسب بودن آن نکرده و مشخص نیست که کف حیاط های مجموعه های
مسکونی مجاور به چه علتی در سطح بالا تری از پیاده رو قرار گرفته اند که خود موجب شده است
تا عرض پیاده رو به مصرف شیبراهه های ورود اتومبیل به مجموعه های مسکونی برسد.
از بالا به پایین تصاویر 9 تا 11 – سه منظر
پیاپی از پیاده رو ضلع شمالی بلوار مطهری
رویکرد های مشابه نتایج و پیامد های مشابه
به بار می آورند. ماخذ تصاویر: نویسنده مقاله

نتیجه گیری
همانگونه که ملاحظه شد در نمونه هایی که مورد مطالعه قرار گرفته اند مساله ای واحد با شدت
های کم و بیش وجود دارد که عبارت است از بی توجهی یا ناتوانی نسبت به ایجاد پیاده رو های
مناسب که شهروندان بتوانند با آسودگی و به نحوی رضایتبخش از آن بهره مند شوند. همچنین
ملاحظه شد که این کاستی ها چه خطرات و محدودیت های مضاعفی را برای عموم شهروندان و از جمله گروه های خاص با محدودیت های حسی و حرکتی ایجاد می کند. چنانچه هزینه های احداث چنین پیاده رو های غیر فابل استفاده یی به علاوه هزینه های ناشی از پیامد های بعدی آن شامل هزینه های درمانی آسیب دیدگان مستقیم (در اثرسقوط از اختلاف سطح ها یا لیز خوردن در شیبراهه های اتومبیل رو که امتداد پیاده رو را قطع می کنند) و هزینه های درمانی و جبرانی
آسیب دیدگان غیر مستقیم (شامل آن دسته از عابران پیاده که به دلیل عدم امکان استفاده از پیاده رو ها در حاشیه خیابان ها پیاده روی می کنند و دچار سانحه می شوند یا گروهی از شهروندان که مجبور به خانه نشینی و کم تحرکی مفرط می شوند) در نظر گرفته شود، می توان نتیجه گرفت که عدم توجه به مساله یی که از نظر سازندگان و مدیران شهری کم اهمیت مینماید چگونه ممکن است هزینه های هنگفتی را به جامعه تحمیل کرده و نارضایتی شهروندان را نیز به همراه داشته باشد. 

 مناسب سازی محیط های شهری بویژه با تاکید بر امکان بهره وری پیاده از فضاهای شهری
مقوله یی کاملاً جدی است که از جهات اجتماعی، اقتصادی و بهداشتی در زندگی شهروندان و
جامعه شهری تاثیر عمده و نقشی برجسته دارد. گرچه بهره وری پیاده از شهر به هیچ وجه محدود
به پیاده رو ها نبوده ولی ساده ترین شکل آن به شمار می رود و هنوز در شهر های ما نهادینه نشده واز استاندارد های کیفی لازم فاصله دارد، لازم است تا به عنوان یکی از زمینه های راهبردی مناسب سازی محیط های شهری تلقی شده و در خصوص آن اقدامات ضروری شامل تدوین و تحکیم مقررات و ضوابط مناسب معطوف و ناظر به این مقوله، احیای طرح های شهری با مقیاس های بینابینی شهرسازی و معماری در جهت ملاحظه و حل مسائل قبل از احداث و نهایتاً آموزش همگانی دانش های شهری به ویژه به مدیران شهری در راستای ارتقای فرهنگ شهرنشینی و کیفیت زندگی در شهر ها به عمل آید.
* عضو هیات علمی دانشکده معماری و شهرسازی و مدیر تحصیلات تکمیلی دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)