نقش مبلمان شهری در هویت و سیمای شهری

اولین همایش بین المللی شهر برتر، طرح برتر
سازمان عمران شهرداری همدان
11 و 12 مرداد 1385راضیه زندیه
کارشناس معماری[e-mail]
چکیده:
این روزها نقش مبلمان شهری در خدمت رسانی به شهروندان هر شهر بر کسی پو شیده نیست . اما مسئولین امرو دست
اندرکاران امور شهری معتقدند که گذشته ازامرخدمات رسانی، حفظ هویت و زیبایی سیمای شهری نیزاز اولویتهای بالایی
برخوردار است . چنانچه بعضا " مشاهده می شود با گسترش بی ضابطه بسیاری از شهرهای بزرگ وافزایش جمعیت رفته رفته
تسلط مسئولین شهری به کنترل اوضاع اجتماعی و پرداختن به امورسیمای شهرها و ساماندهی آنها کمتر ازگذشته می شود و
گاهی هویت حفظ سیمای بصری در زیر پوشش عملکردها و پاسخ به نیاز روزمره شهروندان به فراموشی سپرده می شود . در
بعضی موارد نیزبه جرئت می توان گفت هجوم بی رویه و حساب نشده جمعیت از ر وستاها و شهرهای کوچکتر به شهرهای
بزرگ و به ویژه کلان شهرها و در نتیجه نیاز بیشتر به خدمات شهری مناسب، باعث به وجود آمدن سیمایی نامناسب و اغتشاش
درهویت و کالبد شهر می شود . بطوری که در بسیاری از موارد برای پاسخ گویی به نیاز شهروندان درامر خدمات شهری، دقت
فدای سرعت شده و حفظ هویت و زیبایی به ویژه در مبلمان شهری قربانی نیازهای مقطعی و نسنجیده روزمره شهرمی شود.
کلمات کلیدی: خدمات شهری - طراحی شهری - سیمای شهر- فرهنگ - زیبایی- مبلمان شهری - هویت شهری
مرجع مهندسی عمران
در عصر معاصر مشکلات کلان شهرها فقط در ازدیاد جمعیت، تراف یک، گرانی، اقتصاد و نابسامانیهای زیست محیطی و ...
خلاصه نمی شود . بلکه ا نواع ناهنجاریهای رفتاری، مشکلات اجتماعی و فشارهای روحی و روانی ناشی از سیمای ناخوشایند
بصری نیز خود دلایل کافی برای افزایش مسائل زندگی مدرن شهری و تنگ ترشدن عرصه به جامعه امروزی است . یقینا "
آرامشی که از نمای مناسب شهری در پی استفاده صحیح از مبلمان شهری حاصل می شود بی تأثیر در زندگی شهروند امروزی
نخواهد بود به گونه ای که گاهی این احساس، خستگی را از انسان خسته از کار وتلاش و هیاهوی روزانه بر گرفته و با
آرامشی پایدار ، تا درب منزل بدرق ه اش می کند . لذا تأثیری که سیمای آرامش بخش شهری به او عطا کرده است پشتوانه ای
معنوی برای ارتباط خانوادگی وبه ارمغان بردن این حس به درون خانه می شود.
با نگرشی اقتصادی و سودمندانه به این مقوله نتیجه ای بدست می آید که گاهی بسیاری از طراحان مبلمان شه ری، به ویژه در
کشورهای عقب مانده یا در حال توسعه، در صدد به وجود آوردن سیمایی از شهر هستند که آنها را به سود بیشتر برساند، و کمتر
به جزئیات و نیازهای روانی، اجتماعی جامعه توجه دارند . اگرچه گاهی ناچار به رعایت استانداردهای شهری می شوند اما بعضا "
این مقررا ت را قوانینی دست و پا گیر و غیر سودآور میدانند . لذا پرداختن به مسائلی همچون مبلمان شهری و تأثیر عملکرد آن
در سیما و هویت شهر را کاری عبث و یا حد اقل دست و پا گیرو غیر سود آور می دانند و به همین دلیل حاضر نمی شوند بر سر
مسائلی همچون موارد یاد شده ریسک اقتصا دی کنند . درعصر حاضر سیما و نمایی از شهرمورد توجه است که با طرحهای بدیع
و مدرن، رنگهای گرم تند و تابلوهای رنگارنگ نئون به همراه نورپردازیهای شبانه، جذابیت خود را حفظ کرده و خود نمایی کند
بی توجه به اینکه این مبلمان طراحی شده چه تأثیری درذهن مخاطب شهری و شهروند ساکن شهرخواهد گذارد.
دراین مقاله سعی شده است با بیان نمونه هایی از مبلمان شهری موجود در داخل و خارج کشور، نوع استفاده آن و تأثیر به جای
گذاشته بر محیط زیست را بیان کند.
« نقش مبلمان شهری در هویت و سیمای شهری »
مقوله مبلمان شهری و نقش آن در شهر از هر منظری در خور اهمیت و قابل بررسی است . یا به تعبیری می توان گفت
نقش مبلمان شهری را از زوایای مختلفی می توان مورد کنکاش قرار داد . با آنچه در چکیده مقاله آمده است، نقش مبلمان
شهری از دیدگاههای ذیل مورد بررسی و کالبد شکافی قرار گرفته است . گرچه باید اذعان داشت ممکن است این بررسی جامع
و کامل نبوده و می تواند به صورت گسترده تر در قالب عناوین دیگری نیز مطرح شود . با این حساب این جمعبندی فقط درخور
وقت و نیاز محتصر به منظور پاسخگویی به ارائه مقاله ای در همایش در نظر گرفته شده است که امیدوا ر است با همه کاستیها
مقبول افتاده باشد:
- نقش مبلمان شهری، سیمای شهر و نیاز شهروندان
- مبلمان شهری، معلولین، جانبازان و سالمندان
- نقش سمبلها و نشانه ها در مبلمان شهری
- رابطه مبلمان شهری و آرامش ذهنی و سلامت روانی
- تأثیر اقلیم، مصالح، رنگ و ویژگیهای هنری در مبلمان شهری
• نقش مبلمان شهری، سیمای شهر و نیاز شهروندان
بی شک قسم عمده ای از عناصر تشکیل دهنده سیمای هر شهر، مبلمان آن شهر است . اجزایی که گذشته از کاربردهای
خاص خ ود به زیبایی و انتظام شهر نیز سامان می بخشند. طبعاً شکل گیری عناصر بصری که تصویر هر شهر را ب ه وجود می آورند
خاطره ای را برای هر بیننده در ذهن باقی می گذارند. کوین لینچ در کتاب سیمای شهر از همین اثر و خاطره و یادی که از
سیمای یک شهر در ذهن بیننده به جای می ماند (تصویر ذهنی)، مفصل صحبت کرده است. هنر طراح آن است که در کنار
چیدمان این ابزار و اجزاء ن یاز شهروندان را برطرف کرده و سیمای زیبا به شهر بدهد . به طوری که شهروند احساس آرامش و
راحتی را در برخورد با آنها داشته باشد . نیمکت، تیرهای چراغ برق، صندوق پست و اتاقک تلفن، تابلوها، فضاهای سبز، آبنماها و
بسیاری از اجزای دیگر تشکیل دهنده این نظم هستند . در بسیاری از شهرها فقط تابلوهای نصب نشده (نه علائم رانندگی) خود
به تنهایی می توانند به دلیل بی نظمی و اغتشاش و شلوغی سیما باعث به وجود آوردن تصویری نه چندان زیبا و آرامش بخش
در شهر شوند.
امروزه در شهرهای بزرگ و پیشرفته از جمله اروپا و امریکا کارشناسان بسیاری بر روی این موضوع کار کرده و به جزئیات
سیما و نمای شهری اهمیت می دهند و گاهی همان قدر که طرحهای جامع و تفصیلی شهری اهمیت دارند، برای مبلمان و
سیمای شهر نیز بهای ویژه ای پرداخت می کنند، مثلاً حتی الامکان بسیاری از تابلوهای ایستاده راهنمایی و رانندگی را حذف و
به جای آن از خطوط و علائم رنگی در سطح خیابان استفاده می کنند. اولین کمکی که این حرکت می کند جلوگیری از آشفتگی،
اغتشاش و ازدحام در دید بیننده و شلوغی محیط است.
اهمیتی که این طراحان به نقش مردم و نیاز شهروندان می دهند آنقدر است که محور تصمی ماتشان عمدتاً رفاه و راحتی و
آسایش ایشان محسوب می شود بگونه ای که دید بصری و به وجود آوردن نمایی توأم با تعادل لازم، راحتی و آرامش را برای
ساکنین به ارمغان می آورد. به طوری که مشاهده می شود عناصر مبلمان شهری نه تنها مزاحمتی برای رفت و آمد مردم ندارد
بلکه درست جایی که مورد نیازشان هست نیز به کار گرفته شده است. شاید تا به حال مشاهده کرده باشید در بسیاری ار مراکز
عمده خرید ، محلی برای استراحت و یا نشستن افراد به ویژه سالمندان در نظر گرفته شده است و یا گاهی دیده باشید
دربسیاری از شهرهای پیشرفته برای خرید از چرخهای دستی در داخل غرفه ها استفاده می شود بدون اینکه با هیچ مشکل ی از
بابت رفت و آمد مواجه شوند. بنابراین نیاز شهروندان و سیمای شهر و به وجود آمدن هویت شهری حلقه های به هم چسبیده و
جدا نشدنی هستند که هریک دیگری را پشتیبانی و تکمیل می کند و عدم توجه و دقت به هرکدام آسیب جدی و خللی فاحش
در به وجود آمدن سیمای نامناسب شهر خواهد بود.

به دنبال بحث فوق اشار ه ای به رابطه اجزاء و عناصر مبلمان شهری و نیاز قشری خاص از جمله معلولین، جانبازان و
سالمندان می شود. کم نیستن د کشورهایی که امکانات ویژه ای برای این قشر در نظر می گیرند و در به وجود آوردن سیمای
شهرشان رابطه ای مستقیم بین نیاز این قشر و مبلمان شهری به وجود می آورند. به جرئت می توان گفت ابتدایی ترین امکانات ،
وجود پله هایی کم ارتفاع و سطح شیبدار مناسب (رمپ) باشد که ن یاز اولیه این قشر را برای حضور در جامعه و محیط به وجود
م یآورد. گذشته از پارکی نگهای ویژه و یا نیمکتهای مناسب، حتی گاهی دستگیره هایی که باید به موقع به کمک این نیازمندان
بیاید نیز احساس می شود.
اما باید اذعان داشت که کشور ما ایران نیز بسان بسیاری از کشورهای جنگ زده و درگیر جنگ تحمیلی جهان سوم در
ایجاد تعادلی بین طراحی مبلمان شهر و نیاز این قشر خاص موفق نبوده است و حتی هنوز بسیاری از سا ختمانهای اصلی دولتی
نیز از داشتن اولین امکانات برای تر دد این افراد محروم هستند و ابتدایی ترین نتیجه حاصله به عدم حض ور ایشان در محیط و
برآورده نشدن نیازهایشان منجر می شود. در حالی که را قم این سطور شاهد بوده است در کشورهای اروپایی حتی در
فروشگاههای بزرگ عمومی برای این قشر صندلیهای چرخداری (ویلچیر) برقی طراحی شده بود که دارای سبد ویژه خرید بوده
و امکان خرید و عبور از تمام غرفه ها را فراهم می کرد و جالب تر اینکه حتی گاهی سبدهای خرید برای نش ستن کودکان دارای
محلی خاص بوده و شگفت اینکه فرزندان دوقلو نیز از قلم نیفتاده و برای ایشان نیز سبدهای ویژه ای طراحی شده بود . شاید به
جا باشد که از خود بپرسیم چه درصدی از فروشگاههای بزرگ ما دارای پارکینگهای بز رگ و مناسب است که سبدهای خرید
(ترولی) تا کنار خودروها دسترسی دارد و یا چه تعدادی از آنها محلی برای سرگرمی و بازی کودکان دارند.
• نقش سمبلها و نشانه ها در مبلمان شهری
بدون تردید جایگاه سمبلها و نشانه های شهری در فضاها و مبلمان شهری از اهمیت خاص و ویژه ای برخوردار است . جرا که
بسیاری از مسائل فرهنگی و آدا ب و رسوم و سنتهای مردم از این گونه علائم سر چشمه می گیر ن د. نشانه هایی که بیانگر
خاطرات، مبارزات و دلاوریهای یک ملت است و تبلور عینی آن در یک سمبل و نماد شهری شکل گرفته است . فضاهای باز
شهری، مبلمان شهری و حضور و استفاده ساکنین دارای یک رابطه مستقیم و وابست ه به هم می باشند . زمانی که برای استفاده
از اوقات فراغت و یا سپری کردن روزهای تعطیل به اجبار از فضاهای باز و پارکها استفاده می شود، خواه ناخواه با مبلمان
شهری و عناصر موجود در آن ارتباط تنگاتنگ برقرار می شود و این نشانه ها و سمبلهای شهر هستند که خود نمایی ک رده و با
حضورشان خاطرات گذشته را بیان می کنند و یادآور تجربیات تلخ و شیرین گذشتگان می باشند . البته دیده می شودگاهی نشانه
ها دارای ابعاد و ارزشهای خاص خود هستند و معمولا " موقعیتشان متناسب با جایگاهی است که در آن قرار گرفته اند . گاهی
چون برج آزادی در تهران، ایفل در پاریس و یا ساعت بیگ بن در لندن جایگاه کشوری دارند و یا برخی دیگر در موقعیت شهری
و یا منطقه ای قرار گرفته اند.
در طراحی شهرها ، موقعیت سمبلها و یادمانها از جایگاه ویژه ای برخوردار است و به تناسب فرهنگ، سنن و آداب و رسوم و با
توجه به رابطه سا کنین و شهروندان در ارتباط با مبلمان شهری طراحی می شوند . لذا گذشته از دید بصری و زیبایی محیط و
منظر، نمادهای شهری که قسمی از مبلمان شهر محسوب می شوند و یاد آور بسیاری از یادها و خاطرات گذشتگان به حساب
می آیند، عموما " با سنتهای مردم عجین هستند . به گونه ای ک ه گاهی حتی یک درخت کهن (از جمله امامزاده صالح تهران )
یادمانی برای بسیاری از مردم ساکن در آن محل است.
• رابطه مبلمان شهری، آرامش ذهنی و سلامت روانی
بدیهی و روشن است که مب لمان شهری علاوه بر خصوصیات و ویژگیهایی که نام برده شد باید سهم مهمی دربه وجود آوردن
آرامش و سلامت روحی و ذهنی افراد داشته باشد . گاهی شلوغی و اغتشاش عناصر چنان است که نه تنها آرامشی را به دنبال
ندارد، بلکه باعث سر در گمی و آشفتگی شهروندان نیز می شود به گونه ای که انسان خسته از کار روزانه هیچ رغبتی برای
نشستن و استفاده کردن از فضای شهری و مبلمان آن ندارد . شاید تا کنون کمتر به رابطه مبلمان شهری و آرامش روانی افراد
توجه شده باشد، اما به یقین اولین تاثیرات خود را در ارتباط با چگو نگی استفاده شهروندان از این عناصر خواهد داشت . به هر
جهت، زمانی که در یک بازار شلوغ و پر سر و صدا با تابلوهای نامنظ م مختلف روبرو می شویم خود به خود احساس نبود آرامش
و آشفتگی را خواهیم داشت و یا وقتی در فضای شهری که برای استفاده ساکنین در نظر گرفته شده که دقایقی را بیاسایند اما
رعایت بسیاری از مسائل روانی شهری در آن لحاظ نشده است، احساس راحتی نداشته و آرامشی نیز بدنبال نخواهد آمد . بدین
ترتیب، این نیز هنر طراحان و دست اندر کاران مسائل مبلمان شهری است که با چیدمان صحیح و استفاده بجا ضمن به وجود
آوردن محیط و منظر مناسب و عملکردی در خور استفاده ساکنین، به مسائل روحی، روانی و آرامش بخش محیط نیز توجه کافی
داشته باشند.
• تأثیر اقلیم، فضای سبز، مصالح، رنگ و ویژگیهای هنری در مبلمان شهری
نقش هنرمندان و طراحان شهر و مبلمان آن در رابطه با استفاده از مصالح، عوامل اقلیمی و عناصر هنری از جمله رنگها به کونه
ای است که در اولین نظر کنشها و واکنشهای بر خاسته از آن هویدا می شود . بدیهی و روشن است که این هنر طراح است که
برای مبلمان منطقه ای، از چوب در محلی که به جنگل نزدیک است و یا سنگ در مکانی که منطقه کوهستانی است و نظایری
مشابه آن استفاده میکند . کمتر منظری در شهر است که از این عناصر بومی تهی باشد و این ظرافت مورد تحسین و ترغیب
طراحان و مجریان مربوطه را بدنبال خواهد داشت . برای مثال در شهر همدان که سنگ کوهستان نمونه ای از مبلمان و تزئینات
شهر محسوب می شود و عنصری برای تزئین بلوار های آن است، همین حال را خواهد داشت . گرچه نحوه چیدما ن همین
سنگهای صخره ای روی هم قرار گرفته نیز خود دقت و ظرافت لازم را می طلبد تا نمای سنگین و زمخت آن را به تصویری
آرام بخش و دوست داشتنی تبدیل نماید.
آب به عنوان یک عنصر ثابت، نقشی پررنگ و قوی در مبلمان و مناظر شهرها دارد. گذشته از آیات و احادیث و روایات، " و من
الماء کل شیء حی " استفاده از آن در مناظر و مبلمان شهری شاخص و تعیین کننده می نماید . ضمن اینکه تعیین جایگاه
آبخوری ها و شیرهای شستشو و فضاهای سبز نیز اهمیت لازم را دارا می باشند . در همین رابطه لازم است به فضاهای سبز، و
درختان در مبلمان شهری اشاره کرد . اگر چه باز کردن این مطلب از حوصله این مقاله خارج است اما حد اقل باید مختصر به
نقش اساسی سبزینه و فضای سبز وبکارگیری انواع رنگها، به ویژه رنگهای گرم و بخصوص رنگ سبز، در طراحی محیط و
منظر و مبلمان شهری پرداخت . به درستی کمتر مکانی است که برای نشستن افراد در نظر گرفته شده باشد ولی فاقد گل، گیاه
و چمن باشد . تاثیری که این عناصر به خصوص گلهای معطر رنگی، در تلفیق با سایر اجزا بر انسان دارد خود به خود بر آورنده
محیطی آرامش بخش و دلپذیر خواهد بود . حتی در کشورها و مناطق گرمسیر نیز از گل و گیاه و درختهای ویژه آن اقلیم همراه
با صرفه جویی آب و سیستمهای قطره ای استفاده می شود . در مناطق خوش آب و هوا ، پر باران و معتدل از جمله شمال ایران،
از این نعمت بهره کافی برده می شود . اما نباید به صرف اقلیم و طبیعت اصل طراحی و چیدمان عناصر خدمات شهری به دست
فراموشی سپرده شود ، اگرچه طبیعت زیبایی خاص خود را داراست . خوشبختانه در بسیاری ا ز شهرهای شمالی کشورمان به این
نکته توجه لازم می شود بطوری که برای مبلمان شهری بسیاری از پارکها و بوستانهای منطقه ای از امکانات محلی و بومی
استفاده می شود که هم مقرون به صرفه و هم مناسب و زیبا است . در آخر بر استفاده به نقش رنگ، جنس مصالح مورد نیاز و
عناصر م حلی و بوم آورد در مبلمان شهر ها تاکید می شود چرا که اعتقاد بر این است که می توان برای به وجود آوردن مبلمانی
مناسب و محیطی آرامش بخش از ساده ترین و ابتدایی ترین امکانات محلی فضای دلچسب و مفیدی برای شهر وندان به وجود
آورد.
نتیجه گیری
-1 مبلمان شهری باید زیبایی بصری محیط را بدنبال داشته باشد.
-2 خدمات شهری و عناصر آن باید دارای چیدمانی باشد که علاوه بر کاربری و خدمات رسانی مناسب، آرامش روحی و
روانی ساکنین را نیز فراهم کند.
-3 مبلمان شهری باید به گونه ای طراحی شود که امکان استفاده برای همه اقشار جامعه اعم از : زن – مرد – پیر –
جوان – معلول و جانباز . ... فراهم آید.
-4 برای داشتن مبلمان و خدمات شهری خوب می توان با سلیقه و طراحی صحیح، هنرمندانه از امکانات محلی و مصالح
بومی بهره لازم را برد.
-5 در طراحی مبلمان شهری، باید به نکات ظریف هنری از جمله جنس مصالح ، رنگها و مس ائل اقلیمی نوجه ویژه
داشته بهره لازم را برد.
منابع و مواخذ:
فارسی:
∗ بحرینی، حسین ( 1375 ) ، تحلیل فضاهای شهری، انتشارات دانشگاه تهران، تهران
∗ پوردیهیمی، شهرام ( 1379 )، نور روز در معماری، نشر نخستین، تهران
∗ حبیبی، محسن ( 1375 ) ، از شار تا شهر، انتشارات دانشگاه تهران، تهران
∗ زندیه، مهدی ( 1384 )، هویت بخشی به سیما و کالبد شهر قزوین ، (طرح تحقیقاتی ) ، شهرداری قزوین،
قزوین
∗ طبیبیان، منوچهر ( 1377 )، منظر شهری، انتشارات دانشگاه تهران، تهران
∗ قریب، فریدون ( 1382 )، شبکه ارتباطی در طراحی شهری، انتشارات دانشگاه تهران، تهران
∗ مدنی پور، علی ( 1379 )، طراحی فضای شهری، ترجمه فرهاد مرتضایی، انتشارات شهرداری تهران، تهران
∗ نوریان، فرشاد ( 1376 )، شهر همچون چشم انداز، انتشارات شهرداری تهران، تهران
انگلیسی:
• Beer, A. (1993); Landscape planning and environmental sustainability.
Town planning review 64 (4): V-XI.
• Bell, Simon, (1999); Landscape Pattern, Perception and Process,
London, UK.
• Conzen, M.P. (1980); Morphology of Nineteenth Century Cities,