فضاهای ورزشی و طراحی شهری مناسب معلولین

نازیلا نقی زاده طاهریان (کارشناس ارشد معماری)
چکیده
سالیانه تعدادی ازمردم جهان بنا به علل روانی یا اختلالات جسمی دچار ناتوانی های گوناگون میفضاهای ورزشی و طراحی شهری مناسب معلولین
باشند. این افراد خواهان برخورداری از حقوق و مزایایی هستند، که دیگران نیز از آن برخوردارند . ولی
متأسفانه اغلب آنان با موانع بسیاری که ساخته دست انسانهاست مواجه بوده و در نتیجه از شرکت فعال
در زندگی روزمره محروم می باشند و این امر سبب بروز مشکلات روانی در آنان می شود.
به دنبال جنگ تحمیلی، کشور ما نیز با گروه عظیمی از معلولان ج نگی مواجه شد . گروهی که تا
پیش از جنگ فعالانه در جریان روزمره زندگی شرکت داشته ولی امروز دیگر قادر به انجام بسیاری
فعالیت های گذشته خویش نمی باشند . در کنار آنان کودکان، سالخوردگان، زنان باردار و سایر
بیمارانی که موقتاً دچار معلولیت می باشند نیز قرار دارند، بنابراین بخش قابل توجهی از مردم کشورمان
را اینگونه افراد تشکیل می دهند.
بنابراین تا زمانی که معلولان به عنوان انسانهای فعال در سطح جامعه معرفی و پذیرفته نشده اند،
جامعه نیز نمی تواند نیاز های آنها را درک کند و در تامین ان بکوشد .ورزش از جمله فعالیت هایی
است که معلولان را به جامعه معرفی میکند و می تواند نقش نیازها و موقعیت کنونی و آینده آنان را
بیان نماید .
مقدمه
همه انسانها بنا به دلایل گوناگون،در معرض آسیب های جسمانی قرار دارند و جمعیت تعداد
معلولین نیز نتها گواه این واقعیت است . طبق تحقیقات جهانی به عمل آم ده توسط سازمان ملل متحد،
مهمترین عامل بازدارنده معلولین از دستیابی به حقوق برابر با دیگران، ناسازگاری محیط ساخته شده با
گستره توان جسمی انسان است
تا کنون مسئله ورزشگاهای مناسب معلولین حساسیت بر نمی انگیخت و بیشتر توجه به آن بخش که
جنبه عمومی و اجتماعی دارد پرداخته شده است ولی به حمایت از توانایی معلولین و نیازهای روانی
آنان کمتر توجه شده است.
1 تعریف سازمان بهداشت جهانی از معلولیت:
این تمایز را می disability) و معلولیت (impairment) سازمان بهداشت جهانی میان اختلال
گذارد :
اختلال : هر نوع ناهنجاری یا کمبود د ر ساختار یا کارکرد روانی، فیزیولوژیکی یا کالبدی را
اختلال نامند.
معلولیت : هر نوع کمبود یا فقدان توانایی (ناشی از اختلال) که فعالیت فرد را برای انجام امری به
روشی که افراد عادی انجام م یدهند محدود سازد یا دامنه فعالیت وی را از حالت طبیعی خارج نماید.
معلولین گروه همگنی را تشکیل نمی دهند؛ برای نمونه بیماران روانی، عقب ماندگان ذهنی، افرادی
معلولین به » که نقص در بینایی، ضعف در شنوایی، اختلال در تکلم یا محدویت در تحرک دارند و نیز
با موانع و مشکلات مختلفی روبه رو هستند که باید به روشهای متفاوت بر معلولیت « اصطلاح دارویی
آنان غلبه نمود.
-2 ورزش
شامل فعالیت هر کس با یک منظور و در محیطی متفاوت از محیط روزانه برای مسابقه ، لذت بردن ،
برای کسب برتری ، برای پیشرفت مهارت یا ترکیبی از تعدادی از این هاست . تفاوت منظور همراه با
در نظر گرفتن مهارت فرد یا گروه یا دلیری علامت مشخصه ورزش است .
بنابر این پریدن از روی یک مانع در مقابل دیدگان هزاران نفر در یک میدان سر پوشیده ورزش است
در حالی که پریدن از روی یک چشمه هنگام پیاده روی در روستا فقط تلاش برای خیس نشدن
پای فرد است.
انواع مختلفی از ورزش وجود دارند و انسان ها قسمت مهمی از وقت ، پول و دلبستگی خود را نه فقط
به عنوان شرکت کننده بلکه به عنوان تماشاگر به آن ها اختصاص می دهند .
ورزش امروزه در جهان به وسیله ای مبدل شده که انسان ها را با هم متحد و آشنا کرده و بین آن ها
پیوند اخوت و برادری برقرار می کند و مهمترین هدف و وظیفه ورزش همین است ایجاد مودت و
دوستی بین ورزش کاران که هر چند در میدان رقیب هم هستند اما در خارج از میدان به عنوان رفیق
همدیگر می باشند .
ورزش ترکیبی از فعالیت های فیزیکی عادی و معمول و مهارت های شخصی و به عنوان تفریح و یک
سری از قوانین که برای مسابقه ، لذت بردن و رسیدن به برتری است . ترکیب شخصیت هایی با مهارت
های متفاوت در یک ملت شجاعت و دلاوری آن ملت را افزایش می دهد .
-3 اثرات و نقش ورزش بر معلولین
اگر ورزش در جامعه انسانی قادر به تامین سلامتی ،نشاط و روحیه خوب و ایثارگرانه متعالی در
انسانهاست ، به طریق او لی برای معلولین مفیدتر و کاراتر از افراد سالم خواهد بود .زیرا مشوق بازگشت
به گذشته و زدودن آثار ضربه وارده و افسردگیها و تاثیرات ناشی از آن را نیز ایجاد می کند .اگر
ورزش برای همگان بطور جنبی در زندگی روزانه مطرح است عدم انجام فعالیت های ورزشی اختلال
چندانی د ر زندگی روزمره ایجاد نمی کند،برای معلولین جزئی ضروری و حیاتی از فعالیت های روزانه
تلقی می شود ودر صورت نپرداختن بدان وقفه و اختلالی در مسیر بهبودی یا حفظ شرایط کنونی
بوجود خواهد آمد.
ورزش زداینده تحقیرهایی است که فرد معلول نسبت به خود تصور می کند یا به علت فرهنگ ناآگاه
جامعه که واقعا " وجود دارد،نه تنها اعتماد به نفس را در فرد تقویت می کند،بلکه نگرش جامعه را
نسبت به معلولین دگرگون می سازد.
-4 عوامل مؤثر در کاربردی کردن فضاها برای معلولین :
عوامل تأثیرگذار را می توان به گروههای زیر دسته بندی می شوند :
-1 اندازه های انسانی و میدان عمل وسایل کمکی
-2 سرعت عمل
-3 دسترسی به نیازمندیها
گروه اول : در حقیقت پر دسترس ترین وسیله کمکی از نظر حجم، وزن و اشغال جا صندل
یچرخدار است . به طور کلی هر گاه فضا و فاصله های بی مانع طوری طراحی شده باشد که بتوان با
صندلی چرخدار از آن استفاد ه کرد، آن فضا برای افرادی که از سایر تجهیزات کمکی سود می جویند
و همچنین برای مردم عادی هم قابل استفاده خواهد بود.
اگر به محدودیت های ساختمان و حجم صندلی توجه شود، معلول صندلی نشین هم می تواند
درست مانند شخصی که قادر به هر نوع حرکتی است، کارهای مختلف انجام دهد. به هر حال این افراد
به دلیل نقص عضوی که دارند فقط مسیری مشخص و طی روندی مشخص می توانند به وسایل نزدیک
شوند و از آنها استفاده کنند . طراحی ها باید باتوجه به به این عوامل صورت گیرد تا فضاها قابل استفاده
شخص معلول باشد.
گروه دوم : محیط ورزشی باید ایمنی ساکنین را بخصوص در مواقع ضروری و آتش سوزی فراهم
سازد. معلولین به لحاظ استفاده از وسیله های مختلف حرکتی آن قابلیت جابجائی سریع و به موقع را
نداشته و با توجه به اینکه سرعت عمل بسیار حائز اهمیت است . هنگام بروز حریق یکی از عوام ل مهم
در طراحی، دوام سازه پلکان و مسیرهای خروجی تا زمان تخلیه کامل ساختمان است.
مسیر حرکت باید طوری طراحی گردد که حداکثر امکانات فرار را در مواقع خطر برای آنان به
وجود آورد . عریض بودن راهرو ها با در نظر گرفتن فضاهایی برای پناه گرفتن و همچنین فضاهایی مثل
بالکن دسترسی هر چه سریعتر به فضای آزاد و همچنین استفاده از مصالحی که مقاومت آن در برابر
آتش سوزی می تواند میسر وافع شود.
گروه سوم : محیط ورزشی باید با توجه به ویژگیهای مختلف معلولین طراحی گردد تا امکان
دسترسی به نیازها را سهل و آسان برای آنان فراهم سازد.
دسترسی به نیازها شامل آن دسته از ویژگیهای خاص است که لزوم دستیابی به نیازهای ضروری را
ایجاب می کند . همچنین در مورد مسائل ایمنی نیز نیاز دسترسی به لوازم کنترل تأسیسات و یا کلید
ایمنی برق از ضروریات محسوب می شود . بنابراین طراحی باید طوری باشد که علاوه بر اینک ه مطابق
معیارها و استانداردهای معلولین می باشد، ساده و روان باشد و از ایجاد اختلاف سطح های غیر
ضروری اجتناب گردد.
-5 عوامل موثر در طراحی فضاهای ورزشی برای معلولین :
الف- دسترسی آسان
نظر به ویژگی های گروه های مختلف معلولین فضاهای ورزشی آنان باید به نحوی طرا حی گردد
که امکان دسترسی سهل و آسانی را برای آنان براحتی فراهم آورده و بر سر راه آنان موانعی ایجاد
ننماید این تسهیلات صرف نظر رعایت برخی نکات فنی و ضوابط به معلولین شامل سادگی ارتباطات
،احتراز از اختلاف سطح های غیر ضروری ،تعبیه امکانات و مسیرهای ویژه مخصوص می باشد.
ب- ارتباط بصری حداکثر
اهمیت پیوندهای جمعی بین خود معلولین و افراد غیر معلول ایجاب می نماید که از نقطه نظر بصری
امکانات مناسبی برای یکپارچگی فضاهای داخلی و خارجی مجموعه در نظر گرفته شده و طراحی می
گردند.بدین ترتیب روشن است که فضاهای تو در تو و پیچی ده که متضمن تفکیک خیلی خرد فضای
کلان به فضای کوچکتر است باید حدامکان اجتناب شود و دید و منظرهای متعددی برای حفظ یک
ارتباط بصری یکپارچه در نظر گرفته شود .دیدن فعالیت ها یا شندین صدای ان برای اندسته از معلولان
که فاقد هر گونه امکان تحرک بینایی هستند به خودی خ ود احساس مشارکت در آن فعالیت ها و
ترغیب به غلبه نمودن بر موانع برای پیوست به جمع مینماید که در مجموعه های معلولین بسیار حائز
اهمیت است.شاید بتوان تاثیرات این ارتباط بصری را در فرمول های زیر خلاصه کرد:
- ارتباط با معلول دیگر او را از تنهایی و انزوای شخصی خو یش بیرون کشیده و نقاط مشترکی را
بوجود میاورد.
- ارتباط یک معلول با افراد غیرمعلول او را به احساس در میان جامعه بودن سوق می دهد.
ج- تغییر پذیری فضاها
به لحاظ اینکه معلولین در گروه های متعدد ومتفاوتی طبقه بندی می شوند (فلج مغزی ،نخاعی و ...)
طبعا فضاهای ورزشی مربوط به هر گروه دارای ویژگیهای معین است که در صورت تخصیص یافتن
یک فضا به یک گروه معلولین جداگانه امکانات بسیار جزیی و تغییراتی اندک قابل استفاده برای
فعالیت های گروههای مختلف باشد .بدین ترتیب صرفه جویی در فضاها باعث خواهد شد تا از اتلاف
هزینه جلوگیری شود .معمولا در فضاهای عمومی مجموعه های ورزشی از استانداردهای عموم معلولان
یعنی استاندارد صندلی چرخدار و در فضاهای خیلی خاص از استانداردهای همان گروه معلولان
استفاده می شود.
د- ایمنی حداکثر
یکی از مهمترین نکات طراحی فضاهای ورزشی معلولین پیش بیبی ایمنی حداکثر در مواقع
اضطراری و آتش سوزی هاست . معلولین به لحاظ استفاده از وسیله های مختلف حرکتی آن قابلیت
جابجایی سریع و به موقع را نداشته و طبعا " فضاها باید طوری طراحی گردند که حداکثر امکانات فرار
را در موقع خطر برای آنان بوجود آورند .عریض بودن راه ها – بازشو درب ها به بی رون و جدا بودن
واحد های تولید کننده خطرات،از مجموعه می تواند زمینه های مناسبی برای این پیش بینی باشد.
معمولا" در صورتیکه شرایط اقلیمی محل اجازه دهد فضاهای ورزشی در بسته را بصورت تفکیک
شده و جدا از یکدیگر پیش بینی می نماید تا در هنگام بروز خطر بتوان راحت ت ر به فضای آزاد
دسترسی پیدا کرد.
پیشنهادات:
1. امکان نزدیک شدن دسترسی سواره به فضاهای ورزشی فراهم شود تا در هوای سرد
وبارندگی درچار مشکل نشوند.
2. سطح شیبدار طولانی معلولین را دچار مشکل می کند .بنابراین شیب سطح شیبدار باید
براساس طول آن محاسبه گردد .
3. معلولین نیاز به سرویس بهداشتی مخصوص هستند.
4. معلولین برای دسترسی به طبقات بالاتر نیاز به آسانسراستاندارد دارند.
5. برای دسترسی به سطح مختلف از بالابر مخصوص استفاده شود.
6. کف پوش فضاهای ورزشی باید از مصالحی باشد که سبب لیز خوردن معلولین در آن نشود.
7. معلولین برای حرکت درپی اده روها بدلیل شیب زیاد یا عرض کم یا مصالح بکار رفته دچار
مشکل می شوند .بنابراین باید پیاده روها را با شیب و عرض مناسب طراحی کرد و همچنین مصالح بکار
برده شده نباید سبب لیز خوردن و یا گیر کردن چرخ ویلچر شود. .
8. از اختلاف سطح های غیر ضروری اجتناب گردد.
فهرست منابع
. اهری ، زهرا ." مسکن حداقل "، مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن ، 1367
زرین، پارسا . "مجموعه مقالات سمینار سیاستهای توسعه مسکن در ایران " ،جلد دوم، وزارت مسکن و
. شهرسازی سازمان ملی زمین و مسکن، دانشگاه تهران، 11 مهر ماه، 1373
. قائم، گیسو." مسکن و معلولین" ، مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن ، 1371
جانسون، بی . ام." طراحی گذرگاههای مناسب برای معلولین جسمی " ، مترجم : فروز روشن بین
. ،تهران، مرکز تحقیقات ساختمان ومسکن، 1366